383
reallaşdırılır. Deyişmə bir ümumi mövzu ətrafında cərəyan edir
və çox vaxt kiçik teatr səhnəsini xatırladır. Burada aşıqlar bütün
qabiliyyətlərini ortaya qoymağa, aşıqlıq sənətinin ənənələrinə,
əxlaqi-etik qanunauyğunluglarına riayət etməyə çalışırdılar.
Kitabda Türk aşıqlarının əksəriyyətinin xoş nəfəsini eşitmək
mümkündür. Deyişmələrdə iştirak edən yaşlı və gənc, tanınmış
və hələ o qədər də şöhrət sahibi olmamış bir çox aşıqların yara-
dıcılıq dəst-xətti, xüsusilə də deyişmə mədəniyyəti ilə yaxından
tanış olmaq mümkün olur. Kitabda yer almış "deyişmələr" aşıq
poetik yaradıcılığının nə qədər zəngin şeir formalarına (burada
müxtəlif aşıq şeir formalarından, bu sırada dodagdəyməz, dil
tərpənməz, təcnis, cığalı təcnis və s.) sahib olması ilə birlikdə
müasir aşıqların keçmiş bədii-estetik prinsipləri unutmamalarını,
onlardan yaradıcılıqla istifadə edə bilmələrini, müasir mövzuları
əski şeir formalarında icra edə bildiklərini sübut etmiş olur.
Nümunə olaraq Taşlıova, Günay Yıldız və Tanrıkulunun deyiş-
məsindən iki bəndi oxucularımızla paylaşmağı lazım görürük
8
.
Taşlıova:
Bu dünyada ağlım çatmaz
Dönüşündə bir hikmət var
Gecələri qaranlığın,
Yanrışında bir hikmət var.
Günay Yıldız:
Günəş çıxınca ulduzun
Sönüşündə bir hikmət var
Göydən damla damla yağ
Enişində bir hikmət var
8
Nazim İrfan Tanrıkulu. Aşıqlar Divanı. İstanbul, 2000
384
Tanrıkulu:
Bülbüllərin bağçalara
Konuşanda bir hikmət var.
Dünya dayanmaz oxunda
Dönüşündə bir hikmət var.
Unutmamaq lazımdır ki, bu cümlələr bədahətən bir iki dəqiqə
içərisində deyilmiş cümlələrdir. Sözlərin məntiqi ardıcıllığı, şeirin
qafiyəsi uyğun olaraq istifadə edilməsi, eyni zamanda onların
birinci bənindəki idea-mövzuya xidmət etmələri, həmçinin
bədiilik və sənətkarlıq baxımından da lazım olan səviyyədə ol-
ması insanı heyran qoyur. Bu qəbildən olan deyişmələr, (kitabda
idea-emosyonal baxımdan zəngin nümunələri görmək mümkün-
dür) təsadüfi deyil ki, geniş dinləyici kütləsinin də dərin marağını
çəkir, saatlarca onların diqqətini özündə saxlaya bilir. Əslində
improvizasiya qabiliyyətinə əsaslanan bu ifa üsulu, eyni zamanda
yaradıcı insan fikirinin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən birinin
sirrlərinin öyrənilməsi işində də müsbət rol oynaya bilər. Bu
qəbildən olan bədii-estetik qayda-qanunlara, ifa proseslerinə,
hətta sazın köklənməsi kimi xüsusiyyətlərə nə dərəcə də riayət
etmələrini, bu ənənələri necə inkişaf etdirmələrini göstərməklə
birlikdə, çağımızda belə xalq sənətkarlarının dünyagörüşünü,
sosial-mədəni səviyyəsini, ictimai-ideoloji baxışlarını, həyatda
ortaya çıxan mürəkkəb hadisələrdən nə səviyyədə baş çıxara
bilmələrini də ifadə etmiş olur. Kitabda yer almış "lüğət"
hissəsində müəllif aşıq yaradıcılığında istifadə edilən bir çox
sözləri, deyimləri xalq dilindəki mənaları ilə birlikdə izah etməyə
çalışır. Bu bölümdə eyni zamanda ümumiyyətlə aşıq yaradıcılı-
ğına xas olan bir çox sözlərin ortaq məna daşıdıqlarını da hiss
etmiş oluruq. Hətta yazar müasir Türk aşıqlarının istifadə et-
dikləri bir çox söz və məsəllərin Türkcəyə çevirilmasini belə
385
əhəmiyyətli sayır. Bizim üçün tamamilə aydın olan bu sözlərin
(məsələn; “qabağında gul olar”, "ona-buna tay eylədin") Türk
oxucuları və dinləyicisi üçün başa düşülməsini asanlaşdırmaqdan
ötrü onların izahını da verir. Bu cür müqayisələr və anlayışların
(zaman keçdikcə bunların bəziləri öz köhnə fonetik və məna
xüsusiyyətlərini belə itirmişdir.) zənginliyinə dəlalət etməklə
birlikdə aşıq yaradıcılığının əsrlərdən bəri yaranmış və ortaq
dəyərlər halına gəlmiş bir çox sözlərin, terminlərin (eyni zamanda
aşıqlar divanında səslənən musiqinin, daha doğrusu musiqi
müşayiəti ilə əlaqədar nümunələrin də notaya köçürülməsini
əhəmiyyətli edir. Ümumiyyətlə musiqinin aşıq yaradıcılığında
tutduğu əhəmiyyətli yeri tək aşıq havaları, melodiyaları ilə
məhdudlaşdırmaq doğru olmazdı. Aşıq ədəbiyyatında, xüsusilə
də dastan yaradıcılığında musiqinin, onun insan mənəviyyatında
xalqın sosial mədəni həyatında oynadığı əhəmiyyətli rolu hiss
etmək çətinlik təşkil etmir. Məsələn, Dədə Qorqud, Koroğlu,
Aşıq Qərib, Əsli və Kərəm, Tahir və Zöhrə kimi dastanlarda əsas
qəhrəmanların saz çalıb oxuması, çox vaxt da musiqi vasitəsiylə
öz daxili dünyasını, dərin duyğularını, istək-arzularını ifadə
etməsi kimi hadisələr bir daha yuxarıda söylədiklərimizi sübut
edir. Bəzən musiqi dastanlarımızda əbədilik, ölməzlik, ölümü
belə yenəbilmə simvolu kimi də bir məna daşıya bilir. "Dədə
Qorqud" dastanının bir çox variantlarında bu xüsusiyyəti hiss edə
bilərik. Yəni "Dədə Qorqud"u əbədiləşdirən, ruhunu yaşadan,
onun qopuzunun cismani ölümdən sonra belə səslənməsi, xalqını
maarifləndirməsi, doğru yola çağırmasıdır. "Koroğlu" dastanında
da qəhrəmanın ən mürəkkəb məqamlarda belə saza müraciət
etməsi, bir xalq qəhrəmanı olmaqla birlikdə eyni zamanda bir
xalq aşığı olması kimi bir həqiqətin də təsadüf olmadığını
göstərir. Heç şübhəsiz əsasən xalqın qəhrəmanlıq və gözəllik
ideallarının ifadəsi olan dastan, hər nə qədər onun tarixi həqi-