386
qətlərə təməllənməsi belə (Məlumdur ki, Koroğlunun tarixi bir
şəxsiyyət olub olmaması kimi bir problem günümüzə qədər folk-
lorşünas tədqiqatçıların diqqət mərkəzindən düşmür.) əslində
xalqın azadlıq, müstəqillik uğrundakı istəkləri ilə birlikdə onun
mənəvi-estetik ideallarını da ifadə edir. Yəni Koroğlu bir xalq
qəhrəmanı olmaqla birlikdə gözəlliyi, yüksək mənəviyyatı və
sənəti təmsil edən bir obraz kimi garşımızda canlanmagdadır.
Məşhur rus bəstəkarı R. Qliyer özünün "Şahsənəm” operasında
təxminən otuzdan çox Azərbaycan xalq mahnılarını yaradıcılıgla
istifadə etmişdir. "Leyli və Məcnun”, “Şah İsmayıl" kimi onlarca
digər dastanlarımızda xalq musiqi nümunələrinin yer aldığı
həqiqətləri bir daha yuxarıda söylədiklərimiz fikirlər də sübut
etməkdədir. Bu dastanların mətnləri, onların müxtəlif variantları
və kompozisiya quruluşu ilə əlaqədar araşdırmaların gerçəkləş-
dirilməsi ilə birlkdə buradakı musiqinin yeri və mətnlə olan
dialektik vəhdətinin də araşdırılmasına hal-hazırda böyük ehtiyac
duyulmaqdadır. Unutmamaq lazımdır ki, aşıq ədəbiyyatı və
musiqisi mənəvi-estetik xəzinəmiz olmaqla birlikdə, professional
sənət, bu sırada professional (çoxsəsli) musiqi sənəti üçün də
tükənməz bir yaradıcılıq qaynağıdır. Təsadüfi deyil ki, böyük
sənətkarlar haqlı olaraq tez-tez bu qaynağa müraciət edir, bir daha
onun sərhədsiz potensial-estetik imkanlarını ortaya çıxara bilirlər.
M.İ.Qlinka, Üz.Hacıbəyli, R.Qlier, C.Hacıyev, Adnan Saygun
(onun "Koroğlu" operasını unutmamaq lazımdır), F. Əmirov,
A.Məlikov, A. Əlizadə ("Aşıqsayağı" əsərini bir daha xatırlat-
maqda fayda var, aşıq terminlərinin
9
, deyimlərinin də mövcud
olmasını göstərir) kimi bu cür qiymətli araşdırmaların heç
şübhəsiz, aşıq sənətinin geniş potensial-estetik xüsusiyyətlərinin
izahında, bu sırada eyni zamanda aşıq musiqisi, onun mətnlə olan
9
Бах.:Е.Елдарова. Музыкал6но-поетический терминолоэический словарь
Азербайджанских ашуэов. Az EA-nın nəşriyatı, Bakı, 1968
387
əlaqəsi vəvəhdətini anlamağa, daha dərindən araştırmağa yönəlik
imkanları təmin edə bilər. Unutmamaq lazımdır ki, bu cür aşıq
divanlarında səsləndirilən havaların, melodiyaların musiqi dili,
lad-məqam, intonasiya xüsusiyyətləri, ritm-mətn xüsusiyyətləri,
heç şübhəsiz burada səsləndirilən mətn, şeir ilə də birbaşa
əlaqəlidir. Burada bir daha (deyişmədə) iştirak edən aşığın poetik
qabiliyyəti ilə birlikdə onun aşıq musiqisinə, onun bədii dilinə nə
dərəcədə sahib olması, ondan necə istifadə edə bilmə qabiliy-
yətini də eşitmək mümkündür. Yəni mətnin sözlərini oxuyan aşıq
musiqinin avazla oxunuşunu, detone edib-etməməsini də eşitmək
imkanı doğurmuş olur. Bu xüsusiyyətlər də bir daha dasdan-
larımızda və ya ümumiyyətlə aşıq yaradıcılığında aşıq havaları və
melodiyalarının nota alınması zərurəti ilə birlikdə bu kimi
bəstəkarlarımızın yaradıcılığında aşıq poetiki yaradıcılığı və
musiqisinə olan yaradıcı münasibətin şahidi oluruq. Ozan-aşıq
yaradıcılığının əhəmiyyətli bir yönü də onun tariximizi, məs-
kunlaşdığımız əraziləri, xalqımızın azadlıq və müstəqillik
uğrunda verdiyi mübarizələri əks etdirməsidir. Xatırladaq ki, bu
mövzu ilə əlaqədar də maraqlı araşdırmalar aparılmışdır. Lakin
bu dastanların, xüsusilə də tarixi dastanların Türk soylu xalqların
digər dünya xalqlarının yaradıcılığı və xüsusilə də epos (dastan)
yaradıcılığı ilə olan mədəni əlaqələri, bənzərlikləri baxımından da
əhəmiyyətli qaynaq olması faktı hər keçən gün ortaya çıxarıl-
maqdadır. Təbii ki, dastanların, aşıq havalarının, atalar sözlərinin,
mifoloji mətnlərin, bayatıların, nağılların və s. qarşılıqlı bir
şəkildə araşdırılması üsulu bu baxımdan müasir mərhələdə
xüsusilə aktuallıq qazanmaqdadır. Artıq bu istiqamətdə araş-
dırmalarda belə ozan-aşıq sənətinin, ümumiyyətlə Türk soylu
xalqların tarixi, mədəni dəyərlərin, sərhədlərinin düşündüyü-
müzdən çox-çox geniş olması və onun eyni zamanda qədim bir
keçmişə sahib olmasını isbatlaya bilməkdədir. Məsələn bu gün
388
Türk dünyasında xüsusilə də aşıq yaradıcılığında intişar tapmış
bayatılar Orta Şərq bölgəsində belə, daha doğrusu İraqda Kərkük
türkləri arasında geniş bir şəkildə yayılması fikrini açıq bir
şəkildə söyləyə bilərik. Uzun müddət İraqda işləmiş Prof. Dr.
Qəzənfər Paşayevin araşdırmaları sayəsində İraqda yaşayan
Kərkük Türkləri ilə bayatı yaradıcıları arasında o qədər də böyük
fərqliliklərin olmadığı ortaya çıxarılmışdır
10
. Xatırladaq ki,
yazarın müraciət etdiyi nümunələri asanlıqla Anadolu türklərinin
mani yaradıcılığında da tapmaq mümkündür. Əlbəttə bu bənzər-
likləri (dil, ifadə forması, inşa, ideya-məzmunu, tarixi hadisələr,
müxtəlif ruh halları və s.) xalq yaradıcılığının digər sahələrində
də tapmaq mümkündür. Bu baxımdan bir daha identik araş-
dırmaları xatırlatmaq lazımdır. Məsələn, folklorcu alim Prof.
Dr.Əli Kafkasyalının İran-Türk aşıq mühiti ilə əlaqədar etdiyi
araşdırmalarda bir daha bu sənətin İranda da təzahür etməsinin,
onun ortaq və spesifik istiqamətlərinin ortaya çıxarılmasının
professional və inandırıcı bir şəkildə oxuculara çatdırılmışdır
11
.
Bu yolda ciddi addım atanlardan biri də Prof.Dr. İlqar İmam-
verdiyevdir. Onun İranda aşıq sənəti və musiqisinin geniş intişar
tapması ilə əlaqədar araşdırmaları, aşıq sənətinin bu ölkənin bir
çox bölgələrində də (xüsusilə də Azərbaycan türklərinin yaşa-
dıqları yerlərdə) son dərəcə məşhur və sevilən bir sənət növü
olduğunu sübut edir
12
.
Bununla birlikdə ozan-aşıq sənətinin
əskilərə təməllənən nümunələrinin burada da yer almış hadisə və
rəvayətlərin dil, din, psixoloji xüsusiyyətlər, ümumiyyətlə estetik
mədəni dəyərlər baxımından fərqli görünə bilən xalqların
mifologiyaları, eposları, nağılları və s. ilə münasibətləri baxı-
10
Gəzənfər Paşayev. Bu sevda ölüncədi. Oskar, Bakı, 2001.
11
Kafkasyalı A. İran Türk aşıqları və milli kimlik. Erzurum, 2007.
12
İmamverdiyev İ. Azərbaycan və İran Türklərinin aşıq ifaçılıq sənətinin
qarşılıqlı əlaqələri, “Nafta-press”, Bakı, 2008
Dostları ilə paylaş: |