Aparan yol kimi

Kuad  Mammadov
Kulturologiva cffektivli havat  va faalivvata aparan vol
o  zaman  asılı  olur  ki,  şəxsiyyət  və  cəmiyyətin  inkişaf maraqlarına 
cavab  verən  mənəvi  prinsip,  ideal, mədəni-mənəvi  dəyərlər  prioritet 
əhəmiyyət  daşısın.  Əxlaq  -  insanın  vicdanı  ilə  idarə  edilərək,  onun 
xoşməqamlılığını  nəzərdə  tutursa,  hüquq  -  qoyulan  qaydaların  sosial 
səmərəliliyindən  çıxış  edir.  Bəzən  əxlaqi  səbəblər  insanı  öz  hüquqi 
vəzifələrini yerinə yetirməsinə mane olur.
Real  həyatda  olan  insan  konfliktləri  və  ideoloji  ziddiyyətlərdə 
əxlaqın  rolunu  anlamaq  üçün, 
“q ə ti"   və 
“ş ə rti"   imperativ 
anlayışlarına  müraciət  etmək  lazım  gəlir.Klassik  alman  fəlsəfəsinin 
banisi 
İmmanuil  Kant 
hesab  edirdi  ki,  millətin  mədəniyyətinin 
mahiyyəti 
insanın  ictimai 
dəyəri  ilə  müəyyən  olunur.  Kant 
mənəviyyat  meyarı  olaraq,  “qəti  imperativ” (şərtsiz  hökm)  anlayışını 
irəli  sürür.  İnsanı  inkişafin  məqsədi  elan  edərək,  o,  “aprior  prinsip” 
əsasında öz “mənəvi  qanununu” qurur və hesab  edir ki, qəti  imperativ 
ümumi 
xarakter  daşıyaraq, 
insanların  bərabərliyi  prinsipinin 
reallaşmasına  yardım  etməlidir.  Qəti  imperativdən  fərqli  olaraq,  şərti 
imperativin  fəlsəfəsi  makiavellizm  fəlsəfəsinə  əsaslanaraq  (məqsəd 
vasitəni  doğruldur), 
belə  səslənir  :  “məqsədin  vasitəçisi  əməldir”. 
Beləliklə,  şərti  imperativin  əsasını  fərdi  maraqların  əkslikləri  təşkil 
edir,  bu isə, mənəviyyat meyarı  və sosial  münasibətlərin ahəngdarlıq 
əsası  kimi,  onun  rolunu  aradan  qaldırır.  Lakin  bəşər  tarixi  bizə  real 
həyatdakı  dəyərlərin 
maraqlara  qurban  verilməsi 
hallarına  dair 
sonsuz  nümunələr  nümayiş  etdirir  ki,  bu  da  insanlar  və  xalqlar 
arasında konfliktlərə, ümumən isə sosial gərginliyə gətirib çıxarır.
Sosial  ziddiyyətlərin  səviyyəsinin  azaldılması  üçün  yüksək  ruhi 
mədəniyyətə,  müəllif nüfuzundan  elmi  biliyə  və  təcrübəyə,  şüurluluq 
və  məsuliyyətə  doğru  hərəkətə  nail  olmaq,  düzgün  sosial-mədəni 
siyasətin  yetişdirdiyi  cəmiyyətin  universal  ruhi-mədəni  dəyərləri 
əsasında  şəxsiyyətin  tam  inkişafını  nəzərdə  tutan  “Homo  Cultural” 
tipli  yeni  insanın  formalaşdırılması  həyata  keçirilməlidir.  Yalnız  bu 
zaman  şəxsiyyətlə  cəmiyyət  arasındakı  ziddiyyətlər,  münasibətlərin 
harmoniyası ilə əvəz oluna bilər.
Uayt  qanununa  görə,  cəmiyyətdə  mədəniyyətin  dəyişməsi  ilə 
insanın davranışı da dəyişir.
Bu  baxımdan,  demokratik  cəmiyyətin,  əxlaq  və  hüquq  vasitəsi  ilə 
həll  edilən,  strateji  vəzifələrindən  biri,  ümumi  maraqlar əsasında  ölkə
74
Fuad  Mammadov
Kulturologiva effektivli havat ta faalivvao aparan yol
vətəndaşlarının  mədəni  eynilik,  birlik  və  bərabərliyinə  nail  olmaqla, 
şəxsiyyət  və  cəmiyytin  məqsəd  ümumiliyini  nəzərdə  tutan  ümumi 
sosial mədəniyyətin formalaşdınlmasıdır.
• 
Elitar və kütləvi mədəniyyət 
MƏDƏNİYYƏTİN YARADICILARI
Mədəniyyət  yaradıcılarının  subyekti  kimi,  ziyalıların  ayrı-ayn 
nümayəndələri və ya  onların kollektivləri , eləcə də  ümumilikdə xalq 
kütlələri  çıxış  edir.Cəmiyyətin  ruhi  mədəniyyətinin  yaradılması 
mexanizmi  iki “təbəqənin”  qarşılıqlı təsiri  nəticəsində yaranır:  xalqın 
gündəlik şüuru (“aşağı təbəqə”) və ziyalıların (“yuxan təbəqə”) həyata 
keçirdiyi  peşəkar  ruhi  istehsal.  Xalqın  gündəlik  şüuru  dil,  eləcə  də 
onun  maraq  və  tələbatlannı  ifadə  edən  dəyər  istiqamətləri,  əxlaqi 
norma, baxış və ideallar, əlverişli şəraitlə qidalandıran elmi və ideoloji 
nəzəriyyələr,  bədii  obrazlar  yaradır.  Yaradıcı  proses  olan 
mədəni 
inkişafın hərəkətverici qüvvəsi
 ziyalılardır.
e l i t a r
 
m ə d ə n i y y ə t
Elitar  mədəniyyət 
- 
ziyalılar  təbəqəsinin 
seçilmiş 
nümayəndələrinin və ruhi aristokratizmlə  səciyyələnən digər imtiyazlı 
qruplann mədəniyyətidir.
Mədəni elita
Ф  Yüksək  etik,  estetik,  intellektual  və  dini  mədəniyyətlərinin  ruhi 
dəyər və normaları
ilə  yaxın olan  ziyalı nümayənləir.
$  Sosial-mədəni  tərəqqinin  başlıca hərəkətverici  qüvvəsi  missiyasını 
yerinə yetirən,
ruhi  mədəniyyət  sahəsində  xüsusi  elmi  bilikləri  ilə  seçilən, 
imtiyazlı ekspertlər.
Ф  İctimai  tərəqqiyə  təsir  edən, 
mədəniyyətin  böhran  vəziyyətini 
aradan qaldırmağa
75

---

Üuad  Mommadov
Kulturologiva cffcktivli haya!  уЭ faalivvata aparan vol
motivləşmiş,  dövrü qabaqlayan modemistlər.
*  Cəmiyyətin 
social-siyasi  tələblərindən  kənara  çıxıb,  həyat 
fəaliyyətinin  dəyər və
mahiyyət 
meyarlan 
və 
özünütənzimləmənin 
şəxsi 
mexanizmlərini, “yüksək üslub”
paradiqmalannm yaradıcdan  və yeni ənənələrin  təşəbbüsçüləri.
ELİTAR 
MƏDƏNİYYƏT 
MƏRKƏZLƏRİ 
VƏ 
İNSTİTUTLARI
Elmi müəssisələr 
Ali təhsil müəssisələri 
Dini  müəssisələr 
Mason təşkilatlan 
Fəlsəfi  yığıncaqlar 
Mədəni  cəmiyyət və assosiasiyalar 
Ədəbi-bədii strukturlar 
Yaradıcı  ittifaq və fondler 
Elmi məktəblər 
Parlament yığıncaqlan 
İctimai-siyasi təşkilatlar
KÜTLƏVİ  MƏDƏNİYYƏT
©   Kütləvi  istehlakçıya  istiqamətlənən,  başlıca  olaraq,  əyləncə, 
istehlak  və  kommersiya 
xarakterli  kütləvi  informasiya
vasitələri ilə yayılan  mədəniyyət növü.
©   Adi  istehlakçı  zövqünü  və  təfəkkürünü  nəzərdə  tutan  ruhi  və 
maddi dəyərlərin yayılmasına  təsir edir.
©   Fərdiləşdirilmiş  mədəniyyətdən  kütləvi  mədəniyyətə  keçidlə 
şərtlənən  mahiyyəti  əks  etdirir,  yəni,  dünyagörüş  və  davranış 
normalannın  öyrədəndən  öyrənənə  şəxsi  təcrübə  ilə  ötürülməsi, 
-  elitar mədəni  nailiyyətlərin  adi  mədəniyyət dilinə  keçirilərək, 
cəmiyyətdə 
çoxaldılması 
yolu 
ilə 
insanların 
kütləvi
mədəniləşdirilməsi.
76
Fuad  Mammadov
Kulturologiva cffcktivli havat  va faalivvala aparan vol
©  Urbanizasiya  və  sənayeləşmə  prosesində  təbəqəli  cəmiyyətin 
milliyə 
çevrilməsi, 
əhalinin 
bütövlükdə 
savadlanması, 
sənayeləşmədən  qabaqkı  adi  ənənəvi  tipli 
mədəniyyət 
formalarının  tənəzzülü, tirajlaşdırmanın texniki vasitələrinin  və 
informasiya  ötürülməsinin  inkişafı  ilə  Yeni  Dövrdə  qəti  şəkildə 
formalaşan sosial mədəniyyət tipi.
©   İnformasiya  texnologiyalarının 
intensiv  inkişafı  və  onun 
kütləvi  istehlakçı  şüurunu  “istehsalçının”  maraqlanna  uyğun 
idarəetmə  alətinə  çevrilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq,  kütləvi 
mədəniyyətin inkişafında yeni mərhələ.
©   XX  əsrin  II  yarısında 
sosial-mədəni  modernləşmə  və 
sənayeləşmədən  postsənayeləşmə  (informasiyalı)  cəmiyyətinə 
keçid 
şəraitində 
müasir 
cəmiyyətin 
həyatında 
kütləvi 
mədəniyyət xüsusi yer tutur.
KÜTLƏVİ MƏDƏNİYYƏTİN FƏALİYYƏT SAHƏLƏRİ  VƏ 
ƏSAS İNSTİTUTLARI
©   " 
Uşaq subm ədəniyyəti" sənayesi
■  Cəmiyyətdə rəsmi  təbliğ edilən baza dəyər anlayışlarının 
əsaslan  və  mədəniyyətin  standart  dünyagörüş  normalannın 
uşaqlann şüuruna daxil edilməsindən ibarət olan, uşaq tərbiyəsinin 
universallaşdınlma  sistemi.
•  Uşaq və  ədəbiyyatı və incəsənəti
•  İstehsal olunan oyun və oyuncaqlar
•  Uşaq təşkilatlan, klub və düşərgələr
•  Kollektiv tərbiyə texnologiyalan 
©  
K ütləvi ümumtəhsil məktəbi
■ Şagirdlərin elmi biliklərin əsaslan, ətraf aləm haqqında  dini və 
fəlsəfi
təsəvvürlərə, insanlann kollektiv həyat fəaliyyətinin  tarixi 
sosial-mədəni təcrübəsinin mənimsənilməsi sistemi 
©  
K ütləvi informasiya vasitələri
•  Əhaliyə  aktual  informasiyanın  və  ya  bu  informasiyanın 
şərhininötürülməsi,
77

---