Aparan yol kimi

Fund  Vfommadov
Kulturologiva cffcktivli haval ta faaliyy.ila a p a r a n  vol
K .Yaspers-
  insanın  yaratdığı  dil,  mənşə  və  taleh  ümumiliyi  ilə 
bağlı  olan 
dəyərlər,  həyat  formaları,  institutlar  ,  təsəvvürlər, 
etiqadlar dünyasıdır.
O. 
Şpenqler
 -  əsas komponenti din olan  mədəniyyətlərin yaranıb 
məhv olması kimi sonsuz həyatdır.
M .H aydeqqer
  -   böhran  hadisələrinə  aparan 
texnogen 
sivilizasiyanın 
utilitar  dəyərlərinin 
və  kütləvi  mədəniyyətin 
əksinə  olaraq,  insan,  dil,  yüksək  incəsənət  və  mükəmməl  təhsil 
dəyərlərinə  əsaslanan  əsil insan varlığıdır.
İ.Saburo
  -   tarix  və  cəmiyyətlə  eyniləşdirilən  bir  çox  sosial 
institutlardan  ibarət antropoloji birlikdir.
T. P arsons
  -   mədəniyyətin  bir  hissəsi  olan  sosial  sistemin 
antropoloji birliyidir.
Y.Şepanski
  -   insan  fəaliyyətinin 
maddi  və  qeyri-maddi 
məhsullarının  aksioloji vəhdətidir.
E .H iddens
 -   ruhi və maddi dəyərlərin  aksioloji məcmuudur.
H .Sm elzer
  -   ruhi  dəyər, 
norma  və  davranış  standartlarının 
aksioloji məcmuu.
P. Sorokin
  -   insan  həmrəyliyi  etikası  və  altruist  məhəbbətin 
yardımı  ilə  bərpa  edilən  , 
yeniləşmə  yolu  ilə  inkişaf  edən, 
dəyərlərə əsaslanan sistemdir.
M .K im   və  s.sovet  m üəllifləri
  -   ictimai  şüurun  üç  :  elmi-nəzəri, 
bədii-obrazlı  və  mənəvi  ,  formasına  uyğun 
üç  əsas  struktur 
elementinin  - elmi, bədii, əxlaqi, mövcud olduğu
“ mənəvi həyat
M .K aqan
 -  
bütün
 sosial-siyasi praktika, onun institut,  hadisə və 
mexanizmləri də daxil olan sosial sistemdir.
V.D iltey
  -   təbiət  dünyasından  fərqli,  həyatın  özü  kimi  tarixi 
mövcudluq vasitəsidir.
Q . 
Z im m el
 -  həyatın,  yeni  mədəniyyətlərin  yaranmasına aparan, 
dialektik ziddiyyətləri.
İ.H erd er
  -   insan  sivilizasiyasının  yaranmasına  aparan  , 
mədəniyyətlərin  birliyi və varisliliyi ilə  şərtlənəm  sosial hadisə.
F .N itşe
 -  insan ruhunun reallaşma vasitəsi.
106
F u a d  M a m m a d o v .
Kullurologiva effektitli hoval ta faalivvala aparan vol
E.Orteqa-i-Qasset
 -   mədəniyyətin xilaskarı rolunda  çıxış edən 
kübar  elitanın  ruhi  dəyər  səviyyəsi  ilə  müəyyən  olunan  sosial 
sərvət.
Qusserl
  -   yalnız  əqli  deyil,  inam,  iradə,  istək,  hisslər  ,digər 
irrasional və görünməyən  hadisələri də əhatə edən  fenomen.
N.Danilevski
  -   etno-milli  faktora 
əsaslanan,  xüsusiləşmiş
“lokal-tarixi”VII tiplərin  mövcudluğu ilə şərtlənən  sosial hadisə.
K . 
Leontyev  -
  dini  faktor  təsirinin  üstünlüyünə  əsaslanıb, 
mədəniyyətin qapalı inkişafı ilə  səciyyələnən  sosial sistemdir.
N.Trubetskoy, 
P.Sabitski
  -   xalqların 
milli 
və 
irqi 
xüsusiyyətlərinin  mənşəyinə  görə  deyil,  sosial-tarixi  mühit  və 
coğrafi  ərazi  ilə  şərtlənən  polisentrik  fenomen  (  rus  mədəniyyəti 
Mütləqə  inamla,  dövlətçilik  və  insan  hüquqlarında  isə  avtoritar 
ənənələrə 
istinad  etməklə  səciyyələnən 
pravoslav  və  türk 
etikasının  sintezi kimi təqdim edilir).
L . 
Q um ilyov
  -   coğrafi  mühitin 
həlledici  təsiri  altında  milli 
mədəniyyətlərin inkişafının  təmin edilnəsi  və  deməli, etnogenezin 
biosfer  və landşaft hadisəsindən  ibarət olduğu  sistem.
Y.Heyzinq
 -  oyun və “oynayan insanın” məhsulu.
S .L e m -
 hər bir sivilizasiyada müxtəlif  olan mədəniyyət  koduna 
malik  fenomen.
K .Levi-Stros
 -  dil  mədəniyyətinin  əsasını  və  ağılın  qeyri-şüuri 
strukturunu  təşkil edən  qeyri-iradi yaradıcılıq.
Y.Lotman
  -   özündə 
fərdi  deyil, 
kollektiv  ictimai-sosial 
nailiyyətləri  əks etdirən semiotik hadisə.
• 
Kulturoloji işarə, rəmz və rəqəmlər
Dünya xalqlarının əsatirləri ilə əlaqədar olan
KULTUROLOJİ  RƏMZ VƏ İŞARƏLƏR
Hələ  ilk  sivilizasiyalar dövründə  insanlar bilik  və  maariflənməyin 
əhəmiyyətini  başa düşmaş  və  anlamışlar ki,  müəllimlərin  müdrikliyi 
və  şagirdlərin  ağlı 
insanların  rifahı,  inkişafi,  onların  əməyinin
107

---

Kuad  Mommodov
KuUuroloeiva effektivli  hovat  va faalivvatn aparan vol
məhsuldarlığı  və  fiziki  sağlamlığı, 
onların  intellektual  və  etik 
təkmilləşməsi yolunda zəruri şərtdir.
Qloballaşma  dövründə  bu  həqiqət  daha  da 
aktual  olmuşdur. 
Təhsilli  cəmiyyət  qanun,  etika,  məsuliyyət  mədəniyyəti,  eneıji,  iradə 
və  vicdanlı  əməyə  istinad  edərsə,  şəxsiyyətin  harmonik,  intellektual, 
etik  və  fiziki  inkişafi  təmin  edilər.  İnsan  düşüncəsinə  azadlıq  verib, 
insan  ağlını  və  iradəsini  çərçivəyə  salan  doqmalardan  imtina  etmək 
zəruridir.  Bu,  cahillik,  şər,  qaranlıq  və  köləlikdən  işığa,  həqiqətə, 
biliyə,  müdrikliyə  və  xeyirxahlığa  gedən  yoldur.  Elm,  müdriklik, 
xeyirxahlıq  və düzgün idarəetmə - həqiqətin, rifahın və sabit inkişafın, 
sülhün və bəşəriyyətin birliyinin açandır.
Qədim  insanlann  dünyagörüşünün  formalaşmasında  əsatir,  rəmz 
və işarələrin tarixi  rolu hamıya  məlumdur.
Hələ, 
intellektuallığın 
hissi 
mənimsənilməsi 
emosional 
həyəcanlanmanın 
sintezi  ilə  səciyyələnən  əsatirlərdə  bəşəriyyətin 
mədəni  inkişaf  təcrübəsini  əks etdirən elmqabağı, dinqabağı, dünyəvi 
və  dini  baxışlar  aynlmaz  vəhdətdə  idi.Dini  mərasimlər  vasitəsi  ilə 
ötürülən  ezoterik  mifoloji  idrak  bəşəriyyətin  ruhi  tərəqqisinə  təsir 
göstərdi.
Simvol  -  varlığı  anlamağın  daxili  müşahidəyə  əsaslanan  arxaik 
forması  olaraq,  real  həyatda  predmet  və  qanunların  ideallaşdınlmış 
uyğunluğunun  hissi  sistemini  əks  etdirir.  Simvollar  düşüncəyə  güclü 
təsir  göstərdiyinə  görə,  hələ  yazıdanqabaqkı 
bədii  informasiya 
dövründə  (piktoqrafiya),  insanlann  davranış  normalan  və  təfəkkür 
obrazlannı  özündə  təsbit  edirdi.  Bütün  həndəsi  simvollar  özündə 
dünyanınn  mifoloji  modelini  və  mütəşəkkil  fəza  olan  kosmosu 
təcəssüm etdirirdi.
Artıq  ilk  sivilizasiyalarda  insanlar,  intuitiv olaraq,  ideya, baxış və 
dünya  görüşlərini  müəyyən  simvollarla 
ifadə  etməyə  can 
atırdılar.Reallığı  simvolik  dərk  etmə  incəsənəti  müdriklik  əlaməti 
hesab  edilirdi.  Əsatirlərin  mərasim  elementi  olan  simvollar,  bu  və  ya 
digər  mədəniyyəti,  eləcə  də  həyat  fəlsəfəsini  anlamaqda  insanlara 
yardım  edirdi.  Bəşəriyyətin  inkişaf  təcrübəsi  göstərir  ki,  müasir 
dövrdə  rəmzlərin  əsil  mahiyyətinin 
məcaz,  mücərrədləşmə,  rəmz, 
reklamlara  transformasiyası  ictimai  rəyin  idarə  edilməsində  sosial 
vasitə kimi  istifadə olunur.
108
Fuad  Mammadov
Kullurologiva effektivli haval  va faaliwala aparan vol
Rəmz 
və  işarələrin,  müxtəlif  mənbələrdə  təsadüf 
edilən, 
antinomik  və  təzadlı  izahlan  simvolik  təfəkkürün  ziddiyyətləri  və 
rəmzlərin çoxluğu ilə əlaqələndirilir.
Orta  əsrlərdə  bir  çox  avropa  və  asiya  mədəniyyətinə  daxil  olan 
mifoloji rəmzlərdən ən geniş yayılmışı mifoloji  mənbə  Tarodur.  Taro 
-  kart  oyununun  fransızca  adıdır.  22  kart,  arkan,  rəmz  biliyin  və 
varlığın  yeni  səviyyəsinə  keçidi 
ifadə  etməklə,  (Blavatskayanın 
fikrincə) keçmişin möhtəşəm sirlərinə cavab tapmağa imkan verir.
Taronun  mənşəyini  Babilistanda,  Misirdə,  Hindistanda  və  Çində 
axtarmışlar.  Avropanın  Taro  ilə  tanışlığını  ərəblərə  və  ya  qaraçılara 
aid edirlər. Onlar Avstriyaya -  XII əsrdə, Rumıniya, Fransa, İtaliya və 
İngiltərəyə isə XIV-XV əsrdə gəlib çıxmışlar.
Qədim  müdrikliyin“açarı”  hesab  edilən  Taroda,  möcüzəli  sirləri 
açıb,  insanı  işığa  doğru  aparan  ziya zərrələri  toplanmışdır.  Əfsanəyə 
görə, bu,  qədim  misirdə  müdriklik  allahı hesab  edilən Totun  verdiyi 
universal  biliklər  kəhkəşanıdır.  Taro  insanın  həyat  təcrübəsinin  21 
mərhələsi  (fazas)ı  daxil  olmaqla,  iki  yolunu  əhatə  edir:  şüurlu  -  
“günəş”  və 
təhtəlşüur  (intuitiv)-  “ay”.  Kulturoloq  Yunq  Taroda 
insanın 
özünütəsdiqi  üçün 
bir-birini  tamamlayan 
iki  yanaşma 
görürdü : intravert və ekstravert.
RƏMZ VƏ İŞARƏLƏR
Dairə  -  kamillik,  sonsuzluq  və  əbədilik  rəmzi  olaraq,  səmanı 
ifadə  edir;  halə  müqəddəsliyi  təsvir  etmək  üçün  istifadə  olunur. 
Buddizmdə  dairə  -  həyat  təkəri,  çərxi-fələk,  daimi  dəyişikliklərin 
rəmzidir.
• 
kosmosu xaosdan fərqləndirən sərhəd, kosmik fəzanın işarəsi;
• 
sonsuzluq (üzük kimi qıvrılmış bəşəri ilan);
• 
günəş;
• 
günəşin hərəkət dairəsini ötürən təkər;
• 
kurqanlar -  dünyanın təşkil olunmasının mərasim modeli;
Orta  əsrlərdə  Avropada 
xəritələrdə  Yer  küməsi,  Nuhun
oğlanlarının  sayma uyğun  olaraq,  üç  materikə  bölünür  (Asiya  -
Sim, Avropa -  İafət, Afrika- X am );
109

---