Dərsliklə bağlı tqdk-ya daxil olan və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinifləri üçün “Azərbaycan dili” dərsliyi
Bakı: Çaşıoğlu, 2012.
bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. Məzmun baxımından; 2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından.
1. Məzmun baxımından
Dərslik qüvvədə olan tədris proqramı əsasında hazırlanmışdır. 144 səhifədən ibarət olan dərsliyin tədris materialı əsasən, iki bölməyə ayrılmışdır: “6–7-ci siniflərdə keçilmişlərin təkrarı” (6 saat) və “Sintaksis”. “Sintaksis” (90 saat) özü 4 bölmədən ibarətdir: söz birləşmələri, cümlə, cümlə üzvləri və sadə cümlələr.
Azərbaycan dilinin qrammatikasının söz birləşmələri və sadə cümlə ilə bağlı məsələləri
şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun işlənilmişdir.
Bununla yanaşı, elmi-metodiki cəhətdən mübahisəli görünən, şagirdlərin yaş səviyyəsinə görə dolaşıqlıq və çətinlik yaradan aşağıda göstərilən müəyyən qüsur və çatışmazlıqlar da dərslikdə öz əksini tapmışdır:
Səhifə 4-də 1-ci və 5-ci abzaslarda rast gəlinən “keçibsiniz”, “öyrənibsiniz” kimi sözlər ədəbi dil normasına uyğun deyil.
İbrahimovdan verilmiş parçanın başqası ilə əvəzlənməsi, yaxud da “ramka” sözünün “çərçivə” ilə əvəzlənməsi məqsədəuyğun olardı.
Səhifə 13-də çalışma 47-də verilmiş kiçik mətnin adının (“Buzlaq”) dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur.
“kim bilir” ifadəsinin biri artıqdır. Çalışma 32-də və 33-də şərt hissəsindən sonra gələn oxşar sözlər kursivlə abzasdan verilməli, fərqli şriftlə yazılmalıdır.
Universitetinin qarşısında mötərizədə “indiki Bakı Dövlət Universiteti”, Dilçilik İnstitutunun əvvəlində isə “Elmlər Akademiyasının” sözləri yazılması daha yaxşı olar.
adi şriftlə verilməsi daha məqsədəuyğun olar.
2
Səhifə 17-də çalışma 60 ilə 61 arasındakı nəzəri, çalışmalara birbaşa bağlılığı olmayan cümlənin yerinin dəyişdirilməsi məsləhətdir.
parçası, daha doğrusu, üç şeirdən parça var. Dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir.
Səhifə 23-də mətndə bir neçə dəqiqləşmə aparılsa, yaxşı olar. Türkiyə Cümhuriyyəti qurucusunun adı “Mustafa Kamal Atatürk” şəklində yazılmayıb.
olduğundan bunlardan birindən istifadə olunması məsləhətdir. “Familiya” sözü artıq dilimizdə işlənmədiyindən, “soyad” yazılsa, daha yaxşı olar. Türkiyə parlamentinin adı Böyük Millət Məclisi şəklində yazılır. Nəzəri hissədən sonra gələn çalışma 74-ün şərt və mətn hissəsinin mavi fonda verilməsinə ehtiyac yoxdur, sadəcə, şərt hissəsini fərqləndirmək daha yaxşı olardı. Tac Mahal haqqında olan mətnin də redaktə və korrektə olunmasına ehtiyac var.
təhlilində tərəflərinə ayrıla bilənləri bir cərgədə, ayrıla bilməyənləri başqa cərgədə yazın”-şərtli çalışmada belə bir cümlə var: “Şərqin ən böyük memarı Əcəmi Naxçıvani olmuşdur”. “Böyük memarı Əcəmi Naxçıvani” qara hərflərlə, yəni birinci növ təyini söz birləşməsi kimi verilmişdir. Ancaq burada “Böyük memarı” söz birləşməsi birinci növ təyini söz birləşməsi olsa da, bu birləşmə üçüncü növ təyini söz birləşməsinin əsas tərəfi olduğu üçün (həmin səhifədə qeyd olunduğu kimi) bütövlükdə cümlənin bir üzvü-mürəkkəb mübtədası kimi çıxış edir, ayrı-ayrı cümlə üzvü ola bilmir. Buna görə də bu cümlə əvəzinə, müstəqil işlənən birinci növ təyini söz birləşməsinə aid başqa cümlə seçmək daha məqsədəuyğun olardı.
Səhifə 27-də nəzəri hissə ilə çalışmaya verilmiş fon bir-birinə qarışmışdır.
Səhifə 28-də “Qeyri-təyini ismi birləşmələr” haqqında danışılarkən mətnin C variantında “əsgərlərdən biri” birləşməsinin qeyri-təyini söz birləşməsi kimi verilməsi digər dərsliklə-Q. Kazımov və b.-nın müəllifi olduqları 8-ci sinif “Azərbaycan dili” dərsliyi (2012) ilə ziddiyyət yaradır. Buna görə də çaşqınlıq yaranmaması üçün vahid fikirin təqdimi məqsədəuyğun olar. Bundan əlavə, qeyri-təyini ismi birləşmələrin növləri nəzəri cəhətdən izah olunmalı idi.
3
Səhifə 34-də “Mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə görə uzlaşma heç vaxt pozulmur” cümləsində “heç vaxt pozulmur” əvəzinə, “bir qayda olaraq” ifadəsinin verilməsi daha dəqiq olar. Belə ki, xəbər birinci və ikinci şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunduqda uzlaşma pozulur.
Səhifə 37-də çalışma 106-da belə cümlə var: “Əldən-ələ keçir vəfasız həyat...”. Bu cümlədə “əldən-ələ” sözləri zərf olmadığı üçün mürəkkəb söz sayılmır və defislə yazılmır.
Səhifə 38-də feli birləşmələrdən danışılarkən isimləşən feli sifətin və məsdərin bu birləşmə zamanı hansı rol oynadığı bəlli olmur. Məsələn, “mənim yazdığım”, “mənim yazmağım”, “mənim yazacağım” kimi birləşmələrin ismi, yoxsa feli birləşmələr olması dəqiq göstərilsə, daha məqsədəuyğun olar.
arasındakı əlaqə qeyd edilmir.
Səhifə 42-54-də sintaktik əlaqələrdən danışılarkən qeyd olunmur ki, qeyri- müəyyən təsirlik halla fel arasında hansı sintaktik əlaqə var. Yaxud, nə üçün ikinci növ təyini söz birləşməsi arasında idarə əlaqəsi yoxdur.
İkinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisini itirdiyi nümunələr (bizim kənd, sizin ev) və onların arasındakı sintaktik əlaqələr verilməmişdir. Halbuki bu tipli ifadələr dilimizdə olduqca işləkdir. Həm də bu tipli birləşmələrin necə sintaktik təhlil edildiyi də göstərilməmişdir.
dörd halını idarə edir (yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq). Lakin (Azərin oxuduğu) təsriflənməyən fellərin (feli sifətin və məsdərin) yiyəlik halı da idarə edə bildiyi haqqında məlumat verilməmişdir.
Səhifə 54-də mübtədanın məna cəhətdən nə bildirməsi barədə məlumat artıqdır. Həm də bu mənaların sayı çoxdur. Cəmi 4-nü yazıb, qalanlardan bəhs etməmək düzgün deyil.
Səhifə 57-də mübtəda ilə xəbərin uzlaşması bəhsində ayrıca nəzəri fikir yoxdur, misal verilib, təsviri izah gəlir.
4
Səhifə 59-60-da feli və ismi xəbərin ifadə vasitələrindən danışarkən söz birləşmələri diqqətdən yayınıb.
yaxşıdır.
Səhifə 70-də tərzi-hərəkət zərfliyinin sifətlə ifadə olunması fikri aşağı siniflərdəki fikirlə uyğun gəlmir. Aşağı siniflərdə şagirdə öyrədilir ki, əlamət bildirən söz felin qarşısında gəldikdə zərf olur.
Səhifə 72-də yer zərfliyindən danışarkən, təsirlik halı haranı? sualına cavab verən sözlərin də yer zərfliyi kimi işlənə bilməsindən danışılmışdır. Mövzu vahid fikir
ilə uyğun gəlmir. Çünki təsirlik hal tamamlıq halı hesab olunur.
Səhifə 75-də fikir zaman mənalı isimlərə də aiddir. Felə aid olub, hərəkətin zamanını bildirən “səhər...” tipli sözlər isim deyil, zərfdir.
onların ifadə vasitələri də göstərilməmişdir. Halbuki digər cümlə üzvlərinin ifadə vasitələri çox səliqəli şəkildə göstərilmişdir.
üzvlərindən qabaq verilsə, daha yaxşı olar. Yenə burada qaydalarla çalışmalar qarışıq verilmişdir ki, bu da dərsliyin oxunaqlı olmasını çətinləşdirir.
söz təlimi ilə uzlaşmır. Frazeoloji birləşmə mürəkkəb feldirsə, sadə cümlə üzvü olmalıdır.
Ümumiyyətlə, dərslikdə xüsusi, daha vacib qeydlərin fərqləndirilməsi məsləhətdir. Söz birləşmələrinin asılı tərəflərinin və xitabların əlavəsi haqqında dərslikdə məlumat verilməmişdir. Buna baxmayaraq, bu mövzu ilə bağlı ilk çalışmanın (212) birinci cümləsi feli bağlamanın asılı tərəfinə aiddir. Digər tərədən əlavələrdə durğu işarələrindən danışılmamışdır. “Cümlə üzvlərinin əlavəsi” bölməsində söz birləşmələrinin asılı tərəfinin də əlavəsindən bəhs edilsə idi, yaxşı olardı.
5
Səhifə 87-88-də “Həmcins üzvlü cümlələr”, “Bədii xitablar”, “Xitabların münasibət bildirməsi”, “Əlavə cümlə və əlavə söz” bəhslərinə yer ayırmaq artıqdır.
Çünki birinci və sonuncu cümlədə təyin yoxdur.
Yenə həmin səhifədə cümlədə tamamlığın yerindən danışılarkən qeyd olunub: “O həmişə aid olduğu cümlə üzvünün – xəbərin yanında olur”. Bu cümlədə “O” şəxs
əvəzliyi mübtəda rolunda çıxış etdiyi üçün ondan sonra zərf gəldiyinə görə vergüldən istifadə olunmalıdır.
– “insaf deyil ki, on illərlə elm oxuyub mühəndislik sənətini tamamlamış bir adamı göndərəsən yer qazsın və ya yük daşısın” cümləsində “elm”, “yer”, “yük” sözləri qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıq kimi verilmişdir. “Yer”, “yük” sözləri qeyri- müəyyən vasitəsiz tamamlıq olsa da, “elm” sözü feli sifət tərkibinə daxil olduğu üçün onu ayrıca tamamlıq götürmək olmaz.
cümlə ilə toxunulur və nümunələr göstərilməyib.
Səhifə 98-də “Həmcins üzvlərdə şəkilçilərin və köməkçi vasitələrin ixtisarı” mövzusuna aid çalışma verilməməsi dərsin praktiki baxımdan öyrədilməsinə çətinlik yaradır. Məlumdur ki, bu mövzu nitq mədəniyyəti ilə də sıx bağlıdır.
Səhifə 99-da həmcins üzvlərdə ümumiləşdirici sözlərdən danışılarkən burada durğu işarələrinə toxunulmamışdır. “Yəni”, “məsələn”, “bir sözlə” tipli sözlərin işlənmə yeri və onlarda durğu işarələri öyrədilməmişdir. Bu mövzu və orada işlənən durğu işarələri gündəlik yazı qaydaları ilə sıx bağlı olan praktiki bir dərsdir. Lakin bu cür praktiki mövzu ilə bağlı cəmi iki çalışma verilmişdir. Onlardan birində (226) cəmi bir söz birləşməsinin (“onların hamısı”) ümumiləşdirici söz kimi işlədilməsi tələb olunmuşdur. İkinci çalışmada da (227) kiçik bir tapşırıq verilmişdir. Ümumiləşdirici sözlərə verilən tərif də tam deyil.
həmcins üzvləri” (səh. 96) bölməsinin sanki təkrarıdır.
Səhifə 105-də “Xitabların münasibət bildirməsi” mövzusunun ixtisar edilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 106-da “Xitabın ifadə vasitələri” təkrar verilmişdir. Bunun haqqında artıq səh. 101-də ilkin və lazımi məlumat verilmişdir.
bölünməsi izah edilməmişdir. Bu barədə nümunə kimi verilən misallar da azlıq təşkil edir (hər bölməyə cəmi bir misal). Qarşıya çıxacaq bu yöndə tapşırıqları şagirdin hansı prinsiplə həll edə bilməsi çətinləşir. Əgər cümlə şəklində ara sözlər xəbərlik yarada bilməsinə görədirsə, onda niyə “görünür” sözü cümlə şəklində olan ara söz sayılır, “deyəsən” sözü sayılmır. Axı “deyəsən” sözü də xəbər yerində işlənə bilir. Ümumiyyətlə, bu mövzu əsaslandırılmamış, elmi əsaslara söykənməyən bir mövzudur. Gələcək nəşrlərdən çıxarılması məsləhətdir.
Səhifə 108-də “Ara sözlərin ifadə vasitələri” mövzusu dəqiq deyil, elmi cəhətdən mübahisəlidir.
istifadədə olan digər dərslikdə ara sözlərin mənaca beş növü verilsə də, burada üç növü verilib.
1. Şəxsli cümlələr (onun da bir neçə növü var)
2.
Şəxssiz cümlələr - cümlələr deyilsə də, onun yalnız bir növü var. Şəxssiz cümlə deyilsə, daha yaxşı olardı.
Bu bölmədə, ümumiyyətlə, qaydalarla onların izahını verən nümunələr fərqləndirilməmişdir.
Burada “Əlavə cümlə və əlavə söz” bəhsi artıqdır. Həmin səhifədə şəxsə görə cümlə növlərinin bölgüsü tədris proqramına uyğun deyil.
üçüncü şəxsin cəmindəki fellə ifadə olunan tipi var”. Buna örnək kimi iki cümlə verilmişdir:
1.
Birinci yeri tutanlara mükafat verdilər.
2. Heç bir şərt qoymadan səhər saat 9-da işə başladılar.
Bu cümlələrin birincisi qeyri-müəyyən şəxsli, ikincisi isə müəyyən şəxsli cümlə sayılır. Lakin bunlara verilən izahlar aydın deyil, çaşdırıcıdır. Əslində, bu cümlələrin hər ikisi qeyri-müəyyən şəxsli cümlədir. Çünki hər iki halda mübtədanı bir qrup şəxs kimi düşünmək olar.
ikinci şəxsin təkində, üçüncü şəxsin təkində və cəmində olduğu göstərilmişdir. Amma digər dərslikdə bu tip cümlələrin xəbərlərinin ancaq ikinci şəxs tək və üçüncü şəxs cəmdə olduğu bildirilmişdir. Digər bir tərəfdən bu bölmədə qaydaların həcmi çalışma və
nümunələrə nisbətən xeyli çoxdur.
Səhifə 129-da verilən izahatda adlıq
cümlənin hansı bölgüdə
yer
aldığı
göstərilməmişdir. İzahatda bu cümlələrin
müxtəlif qrammatik mənalarda
olması
haqqındakı məlumat artıqdır.
verilmişdir.
Modal sözlər və nidalarla ifadə vasitələrinə toxunulmamışdır. Bunlar gündəlik nitqimizdə xüsusi yer tutduğu üçün toxunulsaydı, daha yaxşı olardı.
Səhifə 131-də adlıq cümlələrin qrammatik məna növləri haqqında məlumat artıqdır.
təkrar məqsədi ilə hər hansı ümumiləşdirici test və tapşırıqların verilməsi yaxşı olar.
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Səhifə 5-də tapşırıq 1-in şərt hissəsi Səməd Vurğundan verilmiş mətndən seçilmir, yəni tapşırığın şərti olan birinci abzas, əslində, bir az kiçik ölçülü qara şriftlə verilsə idi ki, daha yaxşı olardı. Eyni hal tapşırıq 2-də müşahidə olunur.
Səhifə 6-da çalışma 3-ün şərt hissəsi verilmiş bədii nümunələrdən seçilmir.
Çalışma 4 və 5-də “sürü, ilxı, naxır” sözləri cümlədəki digər sözlərdən fərqləndirilsə idi, yəni bu sözlər ya dırnaq arasında, ya kursivlə yazılsa, ya da onların altından xətt çəkilsə idi daha məqsədəuyğun olardı. Deyilənlər çalışma 6-dakı “dəniz, göl, çay, dağ,
8
Səhifə 7-də çalışma 7-də “Nizami, Nəsimi, Xətayi, Füzuli, Vaqif” sözləri fərqləndirilsə idi, daha yaxşı olardı. Çalışma 8-in şərt hissəsi verilmiş mətndən seçilmir. Çalışma 9-da “vətən, xalq, ölkə, azadlıq” sözlərinin fərqləndirilməsi, çalışma 10-da verilmiş dörd söz birləşməsinin cümlədə fərqləndirilməsi, onların arasındakı nöqtələrin götürülməsi məsləhətdir. Eyni irad çalışma 11-dəki cümlələrə də aiddir. Çalışma 12-nin də şərt hissəsi bədii nümunələrdən fərqlənmir.
birləşmələri, çalışma 15-də nümunə üçün verilmiş isimlər, çalışma 16-da sifətlər, çalışma 17-də fellər fərqləndirilməmişdir.
cümlədə fərqləndirilsə, çalışma 25, 26 və 29-da şərt hissəsi nümunələrdən fərqli şriftlə verilsə, daha yaxşı olar.
idi, çalışma bütöv mətnə bənzəməzdi. Çalışma 35, 36 və 37-də sadalanan fellər fərqləndirilməmişdir. Sözlərin və cümlələrin fərqləndirilməsi ilə bağlı deyilən iradlar 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46 və 47-ci çalışmalara da aiddir.
Səhifə 15-də çalışma 50-nin şərt hissəsi mətndən seçilmir. Çalışma 51, 52, 53, 54- də verilən sözlər, 55-də isə şərt hissəsi fərqləndirilməmişdir.
fərqləndirilməmişdir. Üçüncü abzasda “şüşə” sözü kursivlə verilsə də, sonra gələn
“pəncərə şüşəsi” söz birləşməsi, daha sonra isə “ağac” sözü və “alma ağacı” birləşməsi fərqləndirilməmişdir. Çalışma 59 və 60-da da verilən sözlər və söz birləşmələri də fərqləndirilməmişdir.
Səhifə 18-də yuxarıdakı mavi fonda verilmiş “Fərqli cəhətləri” bölümünün a) və c) bəndlərində gətirilən misallar nəzəri hissədən seçilmir. Çalışma 62-də şərt hissəsi fərqləndirilməmişdir.
ikinci bəndinə “yapışıb”.
Səhifə 21-də çalışma 69-un şərt hissəsi fərqləndirilməmişdir.
9
Səhifə 22-də yuxarıdakı abzas mavi fonda verilməli, buradakı misallar isə kursivlə göstərilməlidir. Çalışma 70 və 71-in şərt hissəsi fərqləndirilməmişdir.
fonda verilməsinə ehtiyac yoxdur.
Səhifə 25-də çalışma 77, 78, 79 və 80-də sözlər və söz birləşməsi, çalışma 81-də isə şərt hissəsi fərqləndirilməmişdir.
göstərilənlərə bənzər iradlar bütün dərslik boyu davam edir.
Səhifə 27-də çalışma 82-nin mavi fonda verilməsi anlaşılmır. Burada Əcəmi ilə bağlı cümlələr Nəbi Xəzridən gətirilmiş sitatdan ayrılmayıb.
deyil, adi şriftlə verilməlidir.
Səhifə 33-də çalışma 96 mavi fonda verilmişdir.
Səhifə 38-də aşağıdakı mavi fonda ilk cümlədən sonra iki nöqtə (:)qoyulmalıdır. Səhifə 43-də yuxarıdan ilk abzas mavi fonda verilməlidir. Nümunələrin bəzisi
kursivlə, bəzisi adi şriftlə yazılmışdır. Çalışma 123-də mətnin adı yuxarıdan verilməlidir.
yazılmışdır.
Səhifə 45-də aşağıdakı nəzəri parçanın ilk cümləsi mavi fondan qıraqda qalıb.
Səhifə 46-da çalışma 128 və 129 səhvən mavi fonda verilmişdir.
Səhifə 58-də mətnin axırdan əvvəlki cümləsində “uralı” sözü “kralı” kimi yazılmalıdır.
Şirəliyevin, Muxtar Hüseynzadənin, Nəsrəddin Tusinin, Əcəmi Naxçıvaninin xırda ölçülü portret şəkilləri verilmişdir. Bunlar mətnlə, ya da mövzuyla bağlı olsa da, çox keyfiyyətli deyil.
10 Nəticə
1.
Dərsliyin başlıqları əsasən bir-birini tamamlayır; ardıcıl, sistemli düzülmüşdür, məntiqlidir. Nəzəri materiallar müəyyən qədər qənaətbəxşdir, əsasən tədris proqramına uyğun gəlir.
2.
Dərslikdə 281 çalışma verilmişdir. Çalışmalar ardıcıl sıra nömrəsi ilə təqdim olunmuşdur. Lakin çalışmalarda fənlərarası əlaqələr müşahidə edilmir, çalışmalar bəzən qarışıq verilir, əksəriyyəti həcmcə çox böyükdür.
3. Dərslikdə həddən artıq çox tapşırıq və qayda verilmişdir. Bunlar həm şagirdin, həm də müəllimin vaxtının çox hissəsini alır, yorucu görünür. Tapşırıqların əksəriyyəti çox bəsitdir.
4.
Bölmələrin sonunda yoxlama və ya test, yaxud da ümumiləşdirici, tematik testlər verilməmişdir.
5.
Dərsliyin redaktəyə ciddi ehtiyacı var.
6. Rənglər pərakəndə, qeyri-dəqiqdir.
7.
Misal və nümunələrin kursivlə verilməsi məqsədəuyğundur.
11 Document Outline
Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|