Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

21
eirimiz han
eirl rimizin ah ngsiz dey  b
nm dikl ri xalq  rqil ri v  saz  airl ri aras nda
“deyi ”, “üçl
” v  “qayaba ” adlanan parçalard r v  bizim t bii in am z “Müt rcimi-qamus”un
ndiyi yaz  yazma t rzidir. H
 bir k
 r
t o yön  dönsün, az vaxt içind  n
airl r, n
katibl r yeti ir, a la heyr t verir”.
Sonradan dild  türkçülük m
si il  m
ul olan n
riyy çil r Pa an n XIX yüzil
sonralar nda qoydu u bu m
 çox bir  ey  lav  ed  bilmi  deyill r...
Dild  türkçülüyü bu q
r yax  qavram , Osmanl  il  türk ifad
rini b rab r anlaml
olaraq istifad  etmi
air v
dib Ziya Pa an n Yeni Osmanl lar c miyy tinin önd rl rind n siyasi
Ziya Pa an  çox i
tdiyi mill t v  milliyy t ifad
rinin siyasi m nalar
 inc
 v
ayd nla
rma a sövq etm mi  olmas  ç tin q bul edil r, bununla b rab r Ziya Pa an n 
rl rind n
siyasi türkçülüyünü ç xaracaq heç bir ipucu tap b ç xara bilm dim.
Dild , “Bütün türkçülük”ün ilk izl ri:  hm d Vefiq Pa a
Dild  türkçülük Ziya Pa adan sonra dild  inc
 sah sin  keçir. Dild  inc
 Osmanl ca
hc sind n ba qa türk l hc
rinin öyr nilm sin  sövq ed r. Türkçülüyün bu m rh
sini  hm d
Vefiq 
ndid n (Pa adan) etibar n görürük.  inasinin toplama a ba lay b da tamamlama
bacarmad
 “Sözlük”ün haz rlanm  qisml ri Osmanl  ölk si s rh dl ri xaricind  qalm
. Türkc
lm  toplama i ini  hm d Vefiq Pa a davam etdirdi.  hm d Vefiq Pa an n “L hceyi-Osmani”si
bu çal man n d
rli nümun sidir. Pa an n “L hceyi-Osmani”
 yazd
 d
rli ön söz bütün
türklüyü dü ündüyünü göst
n bir s
ddir.
“L hc yi-Osmani”nin birinci n rini gör  bilm dim; bas m v  yay n tarixini mü yy n ed
bilmir m.  limd  olan “yeni bas m” n bas
 tarixi 1306-d r. Bu yeni n rin tarixsiz ön sözünün
sonlar nda yazar deyir ki: “Türk dill ri içind
n önc  yay lan o uz  öb si, Tatar stan v  Türküstan
bir zaman B hre-
rqid n Macar stana q
r qavray b, h
 “Quz dili” deyilir. Onun yenisi olan
türkm n dili  ran  v  Suriyan
hat  edib Anadoluya enmi , zamanla
hceyi-osmaniyi
1
do urmu dur. F rqan
n, Hind  q
r yay b Xalac
fqan dilin  qar
r.  ski  öb
rd n
pçaq dili Xiv
n Siber, Q
z, Kuman v  Bolqar kimi Kazan çevr sini istila etmi dir. V  Uy ur
dili Çin t
fl rind n Ka ara do ru yay b ondan, 700 tarixl rind  Çingizxan qövml ri türk v
islamiyy
 girdikl rind  C atay dili do ub, 800 ill rind  çox yay lm
r. Bu gün uy ur, q pçaq
 C atay katibl ri “M hbubul-qülub” (“Könüll rin sevgilisi: böyük türk  airi  li ir N vainin 
ri)
kimi göz l 
rl ri v  xüsus n 600-d n 800-  q
r meydana g
n S lcuqlu türkm nl ri v
Osmanl  katibl ri dön -dön  bas b, bunlar n yax ca inc
nm si il  dilimiz  öb
rinin ayr qlar
1
 Kursiv m nimdir -(A. Y.)

---

22
anla lm
r. “Himm tül-rical taqlaül-cibal” (“Bacar ql  insanlar n himm ti da lar  yerind n
sök r”),  hm d Vefiq”
1
.
Bu ön sözd n  hm d Vefiq Pa an n türk dilin  çox geni  -“bütün türkl r” kimi baxd
anla
r:  sl dilimiz h
n bütün Asiya il  Bat  Avropaya yay lan böyük dildir; “L hceyi-0smani”,
“L hceyi- C atay”... v  b. bu dilin  öb
rind n, l hc
rind n ibar tdir. Bu l hc
rin yax
inc
nm si il  “dilimiz  öb
rinin ayr qlar ” anla
r v  ayr qlar anla ld
 kimi birlik
nöqt
ri d  meydana ç
r. Q sacas ,  hm d Vefiq Pa a, dil vasit si il  çox geni  türk birliyini
görmü  v  göst rmi dir, dey  bil riz.
Vefiq pa a “L hceyi-Osmani”sind  ilk d
sli 
bc  v  farsca olmayan türkc  yaz lar
sli
bc  v  farsca olanlardan ay raraq ayr  bir bölüm hal nda düz nl mi dir. Bu  kild  s rh dsiz
Osmanl  dil d nizind  bo ulmu  d
rli türk k lm
rinin çoxlu unu v  ön mini göst rmi dir. V
türk dilinin 
bc  v
mc
 m
lub olan Osmanl  l hc sind n ba qa l hc
ri oldu unu
meydana qoyaraq gerç k elmi maraqlar  onlar n inc
nm sin  t viq etmi dir.
hm d Vefiq Pa an n bütün 
rl ri onun dil sah sind  çox  üurlu bir türkçü oldu unu
göst rir. M
n, Fenelonun “Telemax”
 Veysi v  N rgisi l hc si il  çevirmi  olan Yusif Kamil
Pa aya q zaraq çox sad  bir türkc yl  çevirdiyi kimi, Molyerin b zi 
rl rini o zamank  Osmanl
yat na uyduraraq  stanbulda dan
lan türkc  il  türk s hn si üçün çevirmi dir.
hm d Vefiq Pa an n türkçülüyü dild n tarix sah sin  d  keçmi dir. Pa a, daha 
ndi ik n
bülqazi Bahad r xan n “Evsali-
reyi-türki” adl  m hur 
rini C atay l hc sind n Osmanl
hc sin  çevirmi dir.
Bu 
r qism n  inasinin “T svire- fkar” nda hiss
r  klind  yay nlan b, sonra bir risal
hal nda ayr ca bas lm
.
2
 “
reyi-türki”nin “T svire- fkar”da t friq  olunmas  da  inasi
ndinin türkçülüy  ilgisini göst
n  lam tl rd n biri say lsa, x ta edilmi  olmaz.
hm d Vefiq Pa an n yazarl qla b rab r, professor olaraq çal
 da bilinm kd dir.
bdül ziz s lt
ti dövrünün ilk ill rind  aç lan darülfünunun ilk ümumi tarix professoru odur. O
zamanlar Divani-Müsahibat ba qan  olan atufetli  hm d Vefiq 
ndi h zr tl ri ilk d rsini 1279
aban
n 27-si, bazar günü ( ubat 1863) vermi di.
3
 Tezlikl  k sil n bu ümumi tarix d rsl rinin
saslar  da kiçik bir risal  hal nda n r olunmu dur.
4
 Ümumi tarixin  n  ski dövrl rin  aid b zi
1
 “L hceyi-Osmani”, T be-c did 
r Hameyi  hm d Vefiq Pa a”, Mahmud b y m tb si,  stanbul, 1306.
2
 “Evsali-
reyi-Türki”.  bülqazi Bahad r xan bin Arab M
mm d xan n 
ridir. (Bir m rif tli  xs t
find n
stanbul türkc sin  çevrilmi dir) Birinci d
 olaraq n rin  t
bbüs göst rildi. Tarix v  m tb  ad  yoxdur. 152 s hif ,
yar mç q. (Bab v  ya f sil n hay tin  bel  g linmi  deyildir.)
3
 “Darülfünun d rsl ri”- “Münif m cmu yi-fünun”, birinci s
, 
8,  aban 1279, s. 331.
4
 Atuf tli  hm d Vefiq Pa a 
ndi h zr tl rinin darülfünunda verdiyi Hikm ti-tarix d rsinin öz tidir. Kitabe-  vv l,
kism  quruni müq ddim , cüzi- vv l. Kuruni-m chul , tarix v  m tb  ad  yoxdur. 44 s hif . Yar mç q. (Son s hif
cüml  bel  tamamlanmam
r). Münif Pa a m rhum, darülfünun d rsl rind n b hs ed n m qal
hm d Vefiq
ndinin d rsin  ümumi tarix ad  verirs  d , bu yar mç q risal nin ba nda “Hikm ti-tarix” deyilm kd dir.

---