BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elml
ər seriyası
2014
UOT 002.2 (479.24)
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA KİTABI TARİXİNƏ QISA BİR NƏZƏR
G.İ.BAXŞƏLİYEVA
Bakı Dövlət Universiteti
baxshaliyeva@rambler.ru
M
əqalədə kitab tarixinin mühüm tərkib hissəsi olan Azərbaycan əlyazma kitabının
tarixin
ə qısa bir nəzər salınır. Qeyd edilir ki, əlyazma kitablarının tarixini geniş şəkildə araş-
dırmadan mədəniyyət və kitab tarixini tədqiq etmək mümkün deyildir. Məqalədə vurğulanır ki,
qiym
ətli tarixi mənbə olan əlyazma kitabları kitab işinin tədqiqində mühüm rol oynayır.
Açar sözl
ər: əlyazma kitabı, kitab tarixi, çap işi, Bakuvi
Əlyazma kitablarının yaranması, yayılması və inkişafı kitab mədəniy-
y
ətinin inkişafında mühüm bir mərhələdir. Bu qiymətli mənbələrin, ilkin
nümun
ələrinin meydana gəlməsinə qədər olan Azərbaycan yazıları, əsasən, gil
lövh
ələrdə, papirus, perqament üzərində yaranaraq, dövrümüzə qədər gəlib
çatmışlar. Görkəmli kitabşünas alim, professor Əziz Mirəhmədov “Azərbaycan
kitabı” biblioqrafiyasının I cildinə yazdığı müqəddimədə bu barədə yazır:
“Az
ərbaycan mədəniyyətinin ən qədim kitaba qədərki yazılı abidələri... qaya-
üstü yazı və rəsmlərdən, qəbir kitabələrindən, müxtəlif memarlıq abidələrinin,
habel
ə ev əşyalarının, zinət şeylərinin epiqrafik ünsürlərindən ibarət olmuşdur”
[1, 13].
İslamaqədərki yazılı ədəbiyyat nümunəsi Azərbaycan ərazisində yaranan
qiym
ətli tarixi abidə “Avesta”dır. Məhz ərazimizdə yaranması nöqteyi-
n
əzərindən, görkəmli tədqiqatçı Məhəmmədəli Tərbiyətin də iddia etdiyi kimi
(9) yazılı abidənin müəllifi Zərdüşt, kitabın özü isə ilk Azərbaycan kitabıdır.
Qaynaqlar VI yüzilliyin yadigarı olan “Oğuznamə” haqqında da məlumat verir.
Az
ərbaycan əlyazma kitabı anlayışında təsəvvür etdiyimiz kitabların
meydana g
əlməsi islam dininin Azərbaycanda yayıldığı ilk yüzilliklərə təsadüf
edir. VII yüzillikd
ə Ərəbistanda meydana gələn və az bir müddət ərzində qonşu
regionlara v
ə bütün Şərq aləminə yayılan İslam dini nəinki ərəblərin, həm də
bu dini q
əbul edən digər xalqların mənəvi mədəniyyətlərinin zənginləşməsində
başlıca rol oynadı. “Qurani-Kərim”in çoxlu sayda nüsxələrinin ən məşhur
209
katibl
ər tərəfindən üzünün köçürülməsi, tanınmış ilahiyyatçı alimlərin ona
t
əfsirlər yazması xətt sənətinin, kitab yaradıcılığının inkişafına güclü təkan
verm
əklə, ümumilikdə İslam mədəniyyətinin formalaşmasına xidmət göstərdi.
Haqlı olaraq Avropa və rus şərqşünasları da İslamın və onun müqəddəs kitabı
“Quran”ın bu sahədəki xidmətini qiymətləndirərək qeyd edirlər ki, “ərəb mədə-
niyy
ətinin qazandığı nailiyyətlər bir xalqın deyil, bir sıra xalqların yaratdığı
ölm
əz abidədir” [11, 5].
Orta yüzillikl
ərdə, qonşu dövlətlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da
“Qurani-K
ərim”in üzü ustad katib və xəttatlar tərəfindən dəfələrlə köçü-
rülmüşdür. Quranı geniş əhali arasında daha çox yaymaq və təbliğ etmək üçün
onun t
ərcüməsi də zərurətə çevrilirdi. “Quran”ın türk dilinə ilk sətiraltı
t
ərcümələri XI yüzillikdə həyata keçirilməyə başlamışdır. “Son dövrlər əldə
edilmiş materiallar və onların üzərində aparılmış tədqiqatlar nəticəsində
Qurandan türkc
əyə edilmiş tərcümələrin tarixi daha qədim dövrlərə gedib çıxır.
Quranın ayrı - ayrı surələrinin alim və müəllimlər tərəfindən tərcüməsi və
t
əfsiri ilə yanaşı, həmin surələrin tərcümələri bədii ədəbiyyatda da öz əksini
tapmağa başlamışdır. İslam dinindən və onun müqəddəs kitabı Qurandan ilham
alaraq onun b
əzi surələrini şairlər bədii söz sənətinin imkanları ılə dilə
g
ətirərək onların poetik tərcümələrini vermişlər. Bu da bədii tərcümə tariximi-
zin ilkin qaynaqları kimi dəyərləndirilə bilər” [8, 161]. Ümumiyyətlə, orta çağ
əlyazma kitab sənətinin tarixini öyrənmək üçün tərcümə ədəbiyyatının
öyr
ənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətçilik tariximizdə mövcud
olmuş hökmdarların çoxu mədəniyyətə, sənətə və sənətkarlara böyük önəm
vermiş şəxsiyyətlər olmuşlar. Ağqoyunlu dövlətinin yaradıcısı Uzun Həsən öz
hakimiyy
əti dövründə (1453-1478) Təbrizdə Nəsriyyə və Məqsudiyyə mədrə-
s
ələrini tikdirmişdi. Burada gənclərə savad, bilik öyrədilməklə bərabər, elmi
söhb
ətlər edilər və yeni yaradılan əlyazma kitablarının üzünün köçürülərək
daha da çoxaldılması müzakirə mövzusu olardı. Bu mədrəsələrdə tərcümə işinə
xüsusi diqq
ət yetirilmişdir. “Uzun Həsən... ”Qurani-Kərim”i türk dilinə tərcü-
m
ə etdirmiş və onu hüzurunda oxudardı. Onun əqidəsinə görə müqəddəs kitabı
türkc
ə oxumaq da bir ibadətdir və onunla savab qazanılır” [4, 116].
Xilaf
ət qoşunları VII yüzillikdə Orta Asiyaya qədəm qoyarkən, onlara
burada kağızın istehsal olunduğu məlum olur. Sonralar ərəblər kağızın
hazırlanma texnologiyasını xilafətin mərkəzi şəhərlərində - Bağdad, Dəməşq
v
ə s. şəhərlərdə tətbiq etmişlər. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, IX
yüzillikd
ə Güney Azərbaycanın Xunəc şəhərində ilk dəfə kağız müəssisəsi işə
düşəndən sonra burada kağız istehsal olunmağa başlanmış və kağız istehsalında
böyük şöhrət qazandığına görə Xunəc daha sonralar Kağızkunən adlandı-
rılmışdır. Həmin məkan elə bu gün də Kağızkunən adlanmaqdadır. Elə həmin
yüzillikd
ə Həmədanda əlyazma kitabları ilə zəngin olan Əbu -l- Vəfa Ibn
S
ələmənin kitab kolleksiyası olmuşdur. Bu kitabxanada uzun müddət çalışmış
ərəb şairi Əbu Təmmamın (796-848) yazdığı, IV-IX yüzilliklərdə yaşamış 570
ərəb şairinin həyatını və bədii yaradıcılığını özündə əks etdirən 5 kitabdan
210
ibar
ət “Əl-Həmasə” antologiyası və bu kitaba XI yüzilin görkəmli ədəbiy-
yatşünas alimi Xətib Təbrizinin (1030-1109) yazdığı “Şərhi-Həmasə” əsəri
ədəbiyyat və kitab tariximizin qədim qaynaqları haqqında bizdə ilkin, geniş
t
əsəvvür yaradır [10].
Q
ədim, möhtəşəm yazılı epos abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının
da Az
ərbaycan kitabşünaslığı tarixində müstəsna yeri vardır. İki yüz ildən artıq
t
ədqiq tarixi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının
ən qədim və ən dəyərli yazılı abidəsidir. İki nüsxəsi dövrümüzə gəlib çatmış
(Drezden –müq
əddimə, 12 boy və Vatikan – müqəddimə, 6 boy) və XIX
yüzilliyin
əvvəllərindən tədqiqatçıların tədqiqat obyekti olan bu abidə XVI
yüzild
ə yazıya alınsa da, dastanın yaranma tarixinin daha qədim – 1300 il
əvvələ, bəzən də İslamın yaranmasından xeyli qabağa aid olduğunu söyləyirlər.
40 ild
ən yuxarı bu abidə üzərində araşdırma aparmış folklorşünas alim Şamil
C
əmşidov dastanın tədqiq tarixi haqqında yazır: “Abidəni ilk dəfə Drezden
kitabxanasından əlyazmaları arasında görüb qeydə alan məşhur alman
ərəbşünası Yakob Reyske (1716-1774) onu 1512-ci ildə ölmüş Türk şahzadəsi
Qorqudun adı ilə bağlı bir əlyazması kimi qeydə almışdır. XIX əsrin ilk
ill
ərində həmin kitabxanadakı əlyazmaların kataloqunu tərtib edən Fleyşer isə
əlyazmanın ilk vərəqində “Vəfati-Osman paşa 993” maddeyi-tarixinə əsasən
onu XVI
əsr əlyazmaları kataloquna daxil etmişdir. Nəhayət, bu böyük abidəni
ilk d
əfə dünyaya tanıtdıran digər bir alman şərqşünası Henrix fon Dits
olmuşdur. Şərq ədəbiyyatına yaxından bələd olan H.f.Dits abidəni Drezden
kitabxanasında görüb, oxumuş, üzünü köçürmüş, 1815-ci ildə haqqında
m
əlumat verməklə “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu”nu alman dilinə
t
ərcümə edərək nəşr etdirmişdir. Mətnin surətini isə Berlin Kral kitabxanasına
vermişdir” [3, 14]. O vaxtdan başlayaraq, Avropada, Rusiyada, Türkiyədə,
Az
ərbaycanda və digər ölkələrdə bir sıra görkəmli türkoloqlar bu abidənin
t
ədqiqi ilə məşğul olmuşlar.
IX-XII yüzillikl
ər Azərbaycan mədəniyyətinin intibah dövrüdür. Bu
yüzillikl
ərdə təkcə ədəbiyyat sahəsində deyil, digər elm sahələrini də əhatə
ed
ən əlyazma kitabları yaranmışdır. Əbül-Üla Gəncəvi, Məsud ibn Namdar,
Eyn
əlqüzat Həmədani (Miyanəçi), Fələki Şirvani, Əbunnəcib Sührəvərdi,
İzəddin Şirvani, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Mücirəddin Beyləqani, Xətib
T
əbrizi, Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi və
başqa mütəfəkkirlərin elmin, ədəbiyyatın, kitab tarixinin inkişafında əvəzsiz
xidm
ətləri vardır. Qeyd etməliyik ki, əlyazma əsərlərinin nəfis şəkildə ustad
x
əttatların dəst-xəttilə köçürülməsinə, dünya kitab xəzinələrində yayılmasına,
ümumb
əşəri mövzuları ifadə edən əsərləri ilə Azərbaycan kitabının bütün
dünyada böyük şöhrət tapmasında misilsiz rol oynamış dahi şair Nizami
G
əncəvinin və onun yaradıcılığının oynadığı rolu xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Nizami “X
əmsə”si ilk növbədə Azərbaycan, İran, İraq, Türkiyə və s. müsəlman
ölk
ələrində köçürülmüş və bu ölkələrdən də dünyaya yayılmışdır. Mənbələrin
verdiyi m
əlumata görə dünya kitabxana və muzeylərində Nizaminin 900-ə
211
q
ədər cildlənmiş əlyazma əsəri vardır. Prof. Cahangir Qəhrəmanov Nizami
G
əncəvi əsərlərinin böyük şöhrət tapması ilə əlaqədar məqalələrinin birində
bel
ə yazır: “Naməlum orta əsr müəllifinin “Xülasətül-Xəmsə” əsərinin
müq
əddiməsində qeyd edilmişdir ki, “Quran”dan sonra oxumaq üçün ən
görk
əmli kitab “Xəmsə” dir [5].
Prof. Əziz Mirəhmədov “Azərbaycan kitabı” biblioqrafiyasının I cildinin
müq
əddiməsində yazır: “...təkcə Azərbaycan EA Respublika Əlyazmaları
Fondunda Nizami “X
əmsə”sinin 20 əlyazması..., Leninqradda (Sankt-Pe-
terburq - G.B.) 20-d
ən artıq, Tehranda isə 30-a qədər əlyazması vardır” [1, 22;
24]. Dünyanın ən məşhur kitabxana və muzeylərindən Londonun “Britaniya”
muzeyi kitabxanasında, Paris Milli Kitabxanasında, İsveçin Upsala Universiteti
kitabxanasında və digər yerlərdə də “Xəmsə”nin nüsxələri saxlanılır. Bu
nüsx
ələrdən ən qədimi 1345-ci ilə aid olub, Moskvada Rusiya Dövlət
Kitabxa
nasındadır. “Xəmsə”nin bu əlyazması 817 səhifədir və buraya şairin 4
poeması daxil edilmişdir: “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Yeddi gözəl”
v
ə “İskəndərnamə”. Nüsxənin sonunda əlyazmanın tamamlanma tarixi və xət-
tatın adı göstərilmişdir: “Fəzilət, kamal və ədalət sahibi Şeyx Nizaminin (Allah
ona r
əhmət eləsin) mənzumələrindən uğurlu “Xəmsə” kitabı 746 (1345)-cı ilin
r
əbiül-əvvəl (iyul) ayında başa çatdı. Onu yazıya aldı Allahın rəhminə möhtac
olan Dost M
əhəmməd bin Dərviş Məhəmməd Dərəxçi” [1, 41].
Professor Möhsün Nağısoylu Çexiyanın Dövlət Kitabxanasında olarkən
orada indiy
ədək heç bir mütəxəssisin araşdırmadığı əlyazma nüsxələrinə rast
g
əlmişdir. Burada dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə və digər orta əsr
klassikl
ərimizə məxsus əlyazmaların saxlanıldığının şahidi olmuş alim yazır ki,
sözüged
ən kitabxanada Nizaminin “Xəmsə”sinin və şairin ayrı-ayrı poemaları-
nın 9 nüsxə qədim və nəfis əlyazması saxlanılır. Həmin əlyazmalar içərisində
tarix etibaril
ə ən qədimi “Xəmsə”nin dördüncü poeması olan “Həft peykər”in
(“Yeddi göz
əl”in) 1389-cu ildə köçürülmüş nüsxəsidir. 50 vərəqlik bu
əlyazma, ümumiyyətlə, “Yeddi gözəl”in ayrıca köçürülmüş nüsxələri sırasında
tarix baxımından üçüncü yeri tutur. Qeyd edək ki, əlyazma kataloqlarına əsasən
mü
əyyən edilmişdir ki, “Yeddi gözəl”in dünyada ən qədim nüsxəsi 1371-ci
ild
ə köçürülmüşdür. Poemanın ikinci bir qədim nüsxəsi isə 1386-cı ilə aiddir.
Göründüyü kimi, “Yeddi göz
əl”in Praqa nüsxəsi də XIV yüzilə aiddir və
poemanın ən qədim nüsxəsindən cəmi 18 il sonra yazıya alınmışdır [7].
Əlyazma kitabi tarixindən danışarkən XV yüzil təsəvvüf ədəbiyyatının
görk
əmli nümayəndəsi Seyid Yəhya Bakuvidən danışmamaq olmaz. Görkəmli
sufi şairi iyirmidən çox əsərin müəllifidir. Onun bu əsərləri dünyanın on iki
kitabxana v
ə muzeyində saxlanılır. Bu kitablar Azərbaycan əlyazma kitab
s
ənətinin ölməz yadigarlarıdır. XVII yüzil Azərbaycan şairi Qövsi Təbrizi belə
mü
əlliflərdən olub, əsərlərinin əlyazmaları müxtəlif ölkələrin kitabxanalarında
saxlanılaraq, tədqiqatçıların daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Məhəmmədəli
T
ərbiyət “Danişmandane-Azərbaycan” əsərində şairin altı min beytdən ibarət
fars v
ə türk dillərində “Divan”ının onun özündə olmasını yazmışdır [9, 71].
212
Orta çağ ədəbi mənbələri, klassik şairləri haqqında ətraflı məlumat verən
t
əzkirələr də Azərbaycan kitab yaradıcılığında böyük rola malik olmuşdur. Əbu
T
əmmamın IX yüzillikdə Həmədanda tərtib etdiyi “Həmasə”dən (88) başlamış
son dövrl
ərədək çoxlu sayda təzkirələri yaranmışdır. Qəribinin “Təzkireyi-
Q
əribi” (1524), Şah İsmayıl Xətainin oğlu Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami”
(1561), XVI yüzil Az
ərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan
Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra”, Şah İsmayıl Xətainin nəvəsi İbrahim
Mirz
ənin “Fərhəngi-İbrahim”, XVIII əsrdə Səfəvilər sülaləsinə mənsub olan
Əliqulu xan Valeh Dağıstaninin “Riyazüş-şüəra” (1747), şair, alim Lütfəli bəy
Az
ər Bəydilinin “Atəşkədə” (1760-1779), XIX yüzildə görkəmli şair Seyid
Əzim Şirvaninin “Təzkirə” (1882), Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab”
(1891), M
əhəmməd ağa Müctəhidzadənin İstanbulda çap olunmuş “ Riyazül-
aşiqin”, XX yüzildə İbrahim Tahir Musayevin “Riyazül-arifin” (1918),
M
əhəmmədəli Tərbiyətin Tehranda çap olunmuş “Danişməndani-Azərbaycan”
(1935), Qulam M
əmmədlinin “Təzkirə”si kimi məxəzlər kitab tariximizin
keçdiy
i inkişaf yoluna nəzər salmaq üçün ən mötəbər mənbələrdir.
XVIII yüzillikd
ə Azərbaycan əlyazma kitabının yaranmasında Molla Vəli
Vidadi (1709-1809), Molla P
ənah Vaqif (1717-1797), şifahi xalq ədəbiyyatının
t
əsirilə yazan şairlərin yaradıcılığı, eləcə də yazıya alınmış folklor abidələri,
müxt
əlif elmi əsərlərin meydana gəlməsində başlıca rol oynamışdır. Molla Vəli
Vidadi v
ə Molla Pənah Vaqifin klassik poetik irsə sadiq qalmaları ilə yanaşı, el
ədəbiyyatından bəhrələnərək, sadə, canlı xalq danışığında əsərlər yazması
onların yaradıcılığında əsas göstərici olmuşdur. 1856-cı ildə “Məcmueyi-Vaqif
v
ə müasirini digər” adı ilə Teymurxanşurada (Dağıstanın indiki Buynaqsk
şəhərində) nəşr etdirmişdir. M.Y.Qarabaği təzkirənin meydana gəlmə səbəbini
kitaba yazdığı müqəddimədə belə göstərir: “...Vaqif və müasirlərinin şeirlərin-
d
ən ibarət bir məcmuə yazmaq fikrində olum və onların seçmə şeirlərini yazıya
g
ətirim” [6, 6].
Az
ərbaycan əlyazma kitabının XIX yüzilə qədər keçdiyi inkişaf yoluna
baxış göstərir ki, o, zaman etibarilə təxminən min illik tarixə malik olmuşdur.
Bu kitablar forma v
ə məzmun cəhətdən ötən yüzilliklər ərzində öz milli
paleoqrafik xüsusiyy
ətlərini qoruyub saxlayaraq, yeni-yeni bədii tərtibat,
kalliqrafik formalar k
əsb etməklə təkmilləşmiş, şərəfli inkişaf yolu keçmiş və
yazılı mənəvi sərvətimizi özündə yaşatmışdır. Bu dəyərli abidələr zaman -
zaman h
ələ çox tədqiqat işlərinin mövzusu olacaq, sanballı elmi əsərlər
yaranacaqdır.
213
ƏDƏBİYYAT
1.
Allahyarov K. Q
ədim əlyazması //Kitablar aləmində. 1989, №2, s.41.
2.
Az
ərbaycan kitabı (Biblioqrafiya). I cild (1780-1920). Bakı: Azərb. Kitab Palatası, 1963,
219 s.
3.
C
əmşidov Ş. Kitabi-Dədə Qorqud (Tarixi, coğrafi, tekstoloji tədqiq və Drezden
əlyazmasının dürüstləşdirilmiş elmi mətni). Bakı: Elm, 1999, 680 s.
4.
Hey
ət C. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış (İslamdan əvvəl və islam dövrü.
Başlanğıcdan XVI əsrə qədər). Bakı: Azərnəşr, 1993, 176 s.
5.
Q
əhrəmanov C. Nizami əsərlərinin əlyazmaları dünya kitabxanaları və muzeylərində //
“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1983, 23 sentyabr.
6.
Mirz
ə Y. Məcmueyi-Vaqif və müasirini-digər. Bakı: Şuşa, 1999, 152 s.
7.
Nağısoylu M. Azərbaycan əlyazmaları sorağında 10 gün Praqada // Ədəbiyyat qəzeti,
2012, 12 oktyabr, №38.
8.
Şərifli K. Mətnşünaslığın nəzəri əsasları. Bakı: Nurlan, 2011, 345 s.
9.
T
ərbiyət M. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1987, 433 s.
10.
Z
əkiyev İ. Azərbaycan kitabının inkişaf yolu (Qədim dövrdən XIX əsrin sonuna qədər).
B
akı: “Azərbaycan Ensiklopediyası”, NPB, 2000, 388 s.
11.
Гибб Х.А.Р. Арабская литература (классический период) /Пер.: Ф.А.Б.Халидов,
П.А.Грязневич. М.: Восточная литература, 1960, 185 с.
КРАТКИЙ ВЗГЛЯД ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РУКОПИСНОЙ КНИГИ
Г.И.БАХШАЛИЕВА
РЕЗЮМЕ
Рассмотрена история азербайджанской рукописной книги, как важная часть
книжной истории. Отмечается, что без широкого изучения азербайджанской рукописной
книги, не возможно исследование истории книги. В статье указанo, что рукописные
книги, как ценные источники, имеют очень важную роль в исследовании книжной
работы.
Ключевые слова: рукописная книга, книжная история, издательское дело, Бакуви
SHORT GLANCE TO HISTORY OF AZERBAIJAN MANUSCRIPT BOOK
G.I.BAKHSHALIEVA
SUMMARY
There is the history of the Azerbaijan manuscript book, as the important part of book
history is considered in this article. It is noticed, that without wide studying of the Azerbaijan
manuscript book, the research of history of the book is not possible. In the article it is
specified, that manuscript books as valuable sources, have very important a role in research of
book art.
Key words: manuscript book, book art, publishing, Bakuvi
214
Dostları ilə paylaş: |