Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

53
Qasp ral
n ideyalar ndan birisi d , türk qad
na hürriyy t v  ki il rl  b rab rlik t min etm k
kliliyidir. Bu ideyas
 da israrla v  davamla gerç kl dirm k ist yir. Onun gözünd  mill tin
analar , mill tin birinci t hsil ver nl ri qad nlard r; qad nlar h yat  anlamayacaq olursa, u aqlar
yat qabiliyy tli olaraq yeti dir  bilm zl r. Mill tin yar
 qad nlard r, onlar h yat v  f aliyy td n
uzaq qal rlarsa, mill tin h yat v  f aliyy ti d  yar mç q qal r. Qad n m
sin  dair  smay l b yin
göz l bir 
ri vard r: “Qad nlar ölk si”.
Bütün türkl ri Bat  metodlar  il  t rbiy
ndirm k v  ayd nlatmaq, Bat  h yat t rzin  qataraq
yabanç  k lm
rd n mümkün oldu u q
r t mizl nmi  ümumi bir türk elm v
biyyat dilini
inki af etdir
k qad nlar  ümumi h yata c lb ed
k bütün türklüyün ir lil
si v  yetkinl
si
çar
rini dü ün n  smay l b yin beynind  v  q
mind  xaricd n g
n  ksl rin d  t siri il  dig r
zi m
r, xüsus n müs lman türkl rin h yat nda çox d rin t siri q ti olan din m
si ön mli
bir mövzu t kil edir.  smay l b yin islama bax
, milli h yata fayda ver
yi nöqt sind dir. XIX
yüzilin sonlar na do ru Do u islam
n mü yy n yerl rind  özünü göst
n yenilikçil rin davalar
qs din  uy un bilir.  slam, Bat  m
niyy tinin meydana g tiricil rind ndir;  slam, Bat
niyy tinin b zi  rtl r dair sind  q buluna  ng l olmaz.  slam, qad nlar n azadl q v
rab rliyin , h yatda ki il rl
l-
 çal malar na t viq edicidir.  slam, müs lman qövml rin
zh b ayr qlar
 r dd edir... kimi  saslar  m nims
r; v  “Vakte-s ad t”  dönü  iddias  il
ortaya ç xan bu “Yeni islaml q”  (Neo-islamizme) mill tda lar  aras nda yayma a çal
r. Bu
yoldak  çal man n  n mük mm l nümun si “Darür-rahat müs lmanlar ” adl  göz l hekay sidir.
smay l b y getdikc  inki af ed n v  yetkinl
n fikirl rini yaymaq üçün yaln z yaz  vasit si
il  kifay tl nmirdi; h r il türk dünyas
n bir t
fin  s yah t ed
k, Osmanl  ölk sini, Qafqaz,
Türküstan, Kazan, Kas m v  Litvadak  türk-tatarlar n  mirl ri, aristokratlar , aliml ri, z nginl ri v
qirl ri il  h yat n türk dünyas na qoydu u m
r haqq nda fikir mübadil si apar rd  v  Çind n
Almaniyaya, Quzey Buz D nizind n Afrikaya v  Hind Okean na q
r türk v  islam al minin
ayd nlar  il  eyni m
r bar sind  yaz
rd .
Rusiyada 1905-ci il inqilab  ba  verib dü ünc  v  m tbuat xeyli hürriyy
 qovu du u
zaman,  smay l b y Qasp ral  bütün türk mill tinin, böyük mill tl r aras nda görül n h yat
qov as nda Z rdabinin sözl ri il  “M
lub, m qhur (yenilmi ) v  nabud (yox olma)” olmamas
üçün tapd
 çar
rin  saslar
 bir prinsip hal nda “T rcüman” n ba na  lav  etdi: “Dild , fikird ,
 birlik!”
1905-ci ild n sonra bu prinsip, bir  üar hal nda ifad  ed  bildiyi bu üç böyük  sas n
ünsürl rini inki af v  t tbiql
smay l b y, yuxar da göst rdiyimiz kimi, 20-25 ild n b ri, israr v
qib il  çal
b dururdu. Bütün türkl rin dild , fikird  v  i
 birliyini t min etm k üçün, oyan  v
ayd nlatmadan ba qa, türk balalar na m xsus ilk v  ikinci d
li m kt bl ri bu m qs dl
 gör

---

54
düz nl
 çal
. Tövsiyy  etdiyi proqrama gör , “Üsuli-c did”, y ni Avropa t rzind
düz nl nmi  ibtidai m kt bl rd  t lim m
lli l hc
rl  olacaqd ; ancaq üç il q
r ibtidai
kt bd  oxuyanlar, mütl q “
bi dil” dediyi “ümumi türk dilini” öyr
kl r v dördüncü ild n
ba layaraq t lim art q o ümumi türk dili il  apar lacaqd .
smay l b yin “
bi dil” v  ya “ümumi türk dili” deyimi il  ifad  etm k ist diyi dil, çox
sad
dirilmi
stanbul türkc sidir. M kt bl rd  dil birliyi il  b rab r, eyni qay yl , “fikir v  i
birliyi” d  öyr nil
k v  a lanacaqd . Qasp ral
n ümid v
lin  gör , quzey v  Do u
türklüyünd  bir t
fd n m kt bl r, dig r t
fd n m tbuat, üçüncü t
fd n xeyriyy , elm v
biyyat d rn kl ri il  milli yard mla ma qurumlar  say sind  “dild , fikird , i
 birlik!” ideal
gerç kl
 bil
kdi...
smay l b y Qasp ral
n mill t xidm tin  ba lar-ba lamaz ortaya atd
 “bat la maq”,
sonra elan etdiyi “islam  ça da  bir  kild  anlamaq”  üarlar  il  h yat
n sonlar na do ru ifad sin
imkan tapd
 “dild , fikird , i
 birlik!” prinsipi, bütün türkçülük h
kat
n, dil, 
biyyat,
sosiologiya, h tta siyas t sah
rind  indiy  q
r ir li sürdüyü  saslar n ham
 birl dirm kd
 özünd  ehtiva etm kd dir –san ram. Sonradan g
n türkçül r v  bütün türkçül r, bu  saslar
inc
k, aç qlayacaq, qüvv tl ndir
k v  t tbiq ed
kdir. Buna gör  15 il q
r  vv l türklük
haqq nda yazd
m bir m qal
 dedikl rimi, burada da eyni il  t krar ed
m: “Z nnimc , bütün
türklük ideologiyas
 ilk önc  meydana ç xaran,  ski Kr m xanlar
n bu gün t rk edilmi  v
unudulmu , sanki dünyadan ayr  v  uzaq kimi ya ayan kiçik ba
ndl rind  h ft
 bir d
yay mlanan kiçik bir q zet olmu dur. Otuz il önc  Baxçasarayda ç xma a ba layan bu kiçik q zet
“
rcüman”d r. “T rcüman” n yazar v  yay nc
 is  Kr m miR zalar ndan Qasp ral smay l b ydir.
smay l b y bütün türk al mini göz önünd  tutaraq ona gör  çal
. “T rcüman”a gör  Kazan tatar ,
Orta Asiya sartlar , taranç lar filan yoxdur; bir din  inanan, bir dild  dan an türkl r vard r...”
1
15 il  skimi  bu hökm  indi yaln z bir qeyd art rmaq ist yir m:  smay l b yd n önc  bütün
türklük qay sini bir sistem hal nda gerç kd n t tbiq etm
, n
ri c
td n sisteml dirm
çal an  heç  bir  kims   olmad
  t krar  etm kl   b rab r,  bu  qay ni,  ara-s ra,  uzaqdan  gör n  kimi
olanlar n varl
na inand m ki, onlar da yuxar da ad
 ç kdiyimiz Vefiq Pa a,  eyx Süleyman
ndi, Mustafa C lal ddin Pa a kimi Bat  türklüyü içind  çal
 b zi adamlard r. Ancaq
bunlar n heç biri Kr ml
smay l b y kimi bu fikri aç ql qla, davamla v  israrla t qib, t tbiq etm
çal mam lar.
1
Akçurao lu Yusuf, “Türklük”, Bu m qal
vv lc  1328-ci ild  “Salnameyi-S rv ti-fünun”da sonra 1329-cu ild  “Türk
yurdu”nun h diyy si olaraq ç xan “Altun  rma an” 2-d  yay mlanm
r.

---