Afrika ümumi İcmal coğrafi mövqeyi, sahəsi, sərhədləri və sahil xətti
Yüklə 298,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
10
Daş kömürün ən böyük yataqları Cənubi Afrikadadır (paleozoy çöküntülərində). Bundan əlavə Rodeziyada, Tanqanika və Nyasa gölləri ətrsfında və Atlas dağlarında çoxlu kömür yataqları vardır. Neft yataqları əsasən üçüncü dövrün və mezozoyun dəniz çöküntüləri il əlaqədardır. Ən böyük yataqlar Şimali Afrikada ikinci dünya müharibəsindən sonra açılmışdır. Hazırda Liviyada, Misirdə, Əlcəzairdə, Tunisdə, Niger, Oqove və Kvanze çayları mənsəbində neftin çox böyük yataqları məlumdur. Bunlardan bir çoxu
istismar edilir
(Misirdə,Əlcəzairdə və Liviyada). Yanar qaz yataqları Əlcəzairdə kəşf edilmişdir.
Afrikanın relyefi onun geoloji quruluşu, tektonikası, maqmatizm və uzun geoloji dövrlərdə burada hakim olan ekzogen proseslərin fəaliyyəti ilə sıx əlaqədardır. Relyefin böyük formaları tektonik strukturlara uyğun gəlir. Afrikanın hipsometrik quruluşu bir tərəfdən neogen və dördüncü dövrdə baş verən tektonik hərəkətlərin,digər tərəfdən denudasiya və akkumulyasiya proseslərinin qarşılıqlı təsiri ilə müasir formaya düşmüşdür. Materik sabit platforma rejimində inkişaf etdiyinə görə onun səthi şaquli istiqamətdə az parçalanmış və burada çox kontrastlı relyef formalarına yalnız Atlas və Kap vilayətlərində, qismən də Şərqi Afrikada rast gəlmək mümkündür. Afrikada ən geniş yayılmış relyef formaları platforma düzənlikləri, qapalı çökəklər, yüksəkliklər və yaylalardır. Sineklizlərə uyğun gələn dairəvi çökəklər (Konqo, Kalaxari) materikin mərkəzi hissəsində və cənubunda daha aydın görünür. Şimalda çökəklərin konturu o qədər də kəskin və aydın deyildir. Burada yalnız Çad çökəkliyi ətraf sahələrdən yaxşı seçilir. Yüksəkliyinə görə Afrikada iki böyük sahə ayrılır:
11
1)Hündür Afrika, bu sahə onun cənub və şərq hissələrini tutur. Burada əksər ərazilərin mütləq yüksəkliyi 1000 m-dən artıqdır. 2)Alçaq Afrika bu ərazi qitənin şimal və qərb hissəsini (Böyük Səhranı və Sudanı) əhatə edir. Burada geniş əraziləri yüksəkliyi 1000 m-dən azdır. Yüksək Afrikada hündürlüyü 1000 m-dən az, Alçaq Afrikada isə 2000 m-dən xeyli yüksəyə qalxmış sahələr vardır. Bu iki hissə arasında şərti sərhəd Qvineya
sahilindəki Bonqvoelo (Benqela) şəhərindən Eritreyadakı Mombasa şəhərinə qədər uzanan diaqonal xətt üzrə keçir. Ovalıq və düzənliklərin əksəriyyəti tektonik əyilmə sahələrinə, dağlıq və yaylalar isə tektonik qalxmalara uyğun gəlir.
Beləliklə, Afrikada relyef və tektonikanın əsas elementləri bir-birinə tam uyğundur. Bununla yanaşı bəzi sahələrdə relyefin inversiyası müşahidə edilir. Məsələn, Karru sineklizi əslində çökək deyil, yüksək yayladır. Bu sinekliz Kap dağları üçüncü dövrdə (xüsusilə neogendə) qalxdığı zaman onunla bərabər qalxmış və yüksək yaylaya çevrilmişdir. Afrikada arid denudasiya və arid akkumulyasiya (xüsusilə eol) relyef formaları daha geniş yayılmışdır. Bol yağıntılı ekvatorial qurşaqda və subtropiklərdə flüvial, keçid iqlim sahələrində isə semiarid relyef formaları inkişaf etmişdir. Relyef xüsusiyyətlərinə görə Afrikada aşağıdakı morfostruktur vilayətlər ayrılır: Atlas dağları, Böyük Səhra və Sudan stolvarı ölkəsi, Şimali Qvineya yüksəkliyi, Konqo çökəyi və ətraf yüksəkliklər, Həbəşistan və Somali, Şərqi Afrika, Cənubi Afrika, Kap dağları vilayəti və Madaqaskar adası.
Atlas dağları hertsin və alp qırışıqlığı zamanı yaranmış bir neçə böyük morfostruktur zonadan ibarətdir. Aralıq dənizi sahilboyu uzanan alçaq Tell Atlas qırışıq dağlardır. Cənub və cənub-qərbdə Yüksək, Orta və Səhra Atlası yerləşir. Yüksək Atlasda Cəbəl-Tubkal massivinin hündürlüyü 4165 m-ə çatır. Səhra Atlası orta yüksəkliyə malik olan massivlərdən və faylı 12
dağlardan ibarətdir. Atlas dağlarının daxili hissəsini yüksək Şott yaylası tutur. Yüksək Atlasla Atlantik okeanı sahili arasında Mərakeş Mesetası (yaylası) yerləşir. Böyük Səhra və Sudan stolvarı ölkəsi Afrika platformasının ümumi əyilmə sahəsindədir. Burada kristallik süxurlar enlik istiqamətdə düzülmüş, bir-birindən təcrid olunmuş massivləri və dağları əmələ gətirir. Qərbdə Regibat qalxanı sahəsində hündürlüyü 500 m-ə qədər yüksələn yayla və stolvarı sahələr, onun şərq kənarında paleozoy çöküntülərinin səthə çıxdığı sahədə isə kuestəbənzər tirələr və yaylalar yerləşir. Böyük Səhranın mərkəzində yerləşən Ahaqqar və Tibesti dağları daha yüksəkdir (Tahat dağı-3003 m, Emi-Kussi dağı 3415 m). Burada kristallik süxurlar böyük gümbəzəoxşar qalxan əmələ gətirir. Bu qalxanın tağında isə dərinlik qırılmaları üzrə vulkanik dağlar və lava yaylalrı yerləşir. Ahaqqar və Tibesti massivlərinin ətrafında üzə çıxan paleozoy süxurları kuest tirələri (Təsili) və səthi meylli stolvarı yaylaları (Muidir, Təsili-Əcər, Təsili-Ahaqqar, Adrar-İforas, Air, Çodo, Tummo) əmələ gətirir. Mərkəzi massivlər yüksək olduğundan quru dərələrlə çox parçalanmışdır. Böyük Səhra qumlarında itən bir çox quru dərələrin (vadilərin) mənbəyi Ahaqqar və Tibesti dağlarındadır. Böyük Səhra və Sudan vilayətinin şərqində, kristallik süxurların səthə çıxdığı üçüncü böyük sahə Qırmızı dəniz qrabeninin qərb kənarında ucalan Etbay dağlarını (Ərəbistan və Nubiyə səhralarının yüksək şərq kənarıdır) əmələ gətirir (Eş- Şaib 2184 m). Atlas dağları ilə Ahaqqar massivinin şimal ətəkləri arasında Atlasqabağı maili düzənlik və səhralar,cavan tektonik əyilmə zonasını tutan şoran ovalıqlar yerləşir. Şott adlanan bu ovalıqların bəzi yeri okean səviyyəsindən alçaqdır (Şott Melkir, -30 m). Ahaqqar və Tibestidən şimalda stolvarı yaylalar və qumlu səhralar yerləşir. Yaylaların yüksəkliyi 500- 1000 m arasındadır (Hamada Tinqert, Edeyn-Ubari, Serir- Tibesti və s.). Bu yayalalardan şərqdə Liviya ovalığının qumlu- Yüklə 298,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|