Adiabatik jarayon
Yüklə 422,89 Kb.
|
| Sayfa / Adiabatik jarayon. Termodinamikaning birinchi qonuni. Gaz parametrlari orasidagi adiabatik bog’lanishlari. Adiabata ko’rsatkichi Reja: Adiabatik jarayon Termodinamikaning birinchi qonuni Gaz parametrlari orasidagi adiabatik bog’lanishlar Adiabata koʻrsatishi Adiabatik jarayon (yun. Adia-batos – oʻtib boʻlmas) – tashqi muhit bilan issiqlik almashinuvisiz oʻtadigan termodinamik jarayon. Adiabatik jarayon oʻtishi uchun jism butunlay issiqlik oʻtkazmaydigan qatlam (chegara) bilan ajratilgan boʻlishi kerak. Tashqi muhit bilan sezilarli 192miqdorda issiqlik almashinib ulgura olmaydigan darajada tez oʻtadigan ja-rayonlar ham Adiabatik jarayonga juda yaqin boʻladi. Tovushning gazlar va boshqa jismlarda tarqalishi bunga misol boʻla oladi. Jism Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda uning ichki energiyasi kamayadi. Ideal gaz Adiabatik jarayon davomida ish bajarganda (ken-gayganda) uning temperaturasi pasayadi. Aynan shu hodisadan gazlarni suyultirishda foydalaniladi. Toʻyingan bugʻ adiabatik kengayganida hoʻllanadi. Atmosferada sodir boʻladigan koʻpgina jarayonlarni Adiabatik jarayon deb qarash mumkin. Har qanday jismda molekula va atomlar to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Ularning kinetik enegiyalari yig’indisi jismning issiqlik energiyasini tashkil etadi. Molekulalardagi yoki jismning kristall panjarasidagi o’zaro ta‘sirlashuv potentsial energiyasi uning kimyoviy energiya zapasidir. Umuman, sodda qilib aytganda, kinetik energiya – jismning harakatdagi ish bajarish energiyasi, deyish mumkin. Energiyaning bu ikki turi – kinetikaviy va potentsial energiya bir – biriga o’tib turishi mumkin. Masalan, biror jism yuqoriga ko’tarilganda uning kinetikaviy energiyasi kamayib, potentsial energiyasi ortadi. Bunda yerning tortish kuchiga qarshi ish bajarilgan sari, kinetikaviy energiya potentsial energiyaga aylana boradi. Biz kundalik turmushda doim bir turdagi energiyaning boshqa turdagi enegiyaga aylanishiga duch kelamiz. Masalan, metall parmalanganda parma qiziydi – mexanik energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanadi, elektr oqimi motorni haraqatga keltiradi. – elektr energiyasi mexanikaviy enegiyaga aylanadi va hokazolar. Ammo, bunday o’zgarishlarda, bir turdagi energiyaning qancha miqdori ikkinchi turdagi energiyaga aylanganini bila olmaymiz. Buni bilishda bizga termodinamika yordam beradi. Termodinamika turli jarayonlarda energiyaning bir turdan ikkinchi turga va sistemaning bir qismidan ikkinchi qismiga o’tishini, shuningdek, berilgan sharoitda jarayonlarning o’z – o’zicha borish yo’nalishi va chegarasini o’rganadigan fandir. Termodinamikaviy sistemaning bir holatdan ikkinchi holatga o’tishi termodinamikada protsess yoki jarayon deyiladi. Termodinamika yunoncha «termi» va «dinamis», ya‘ni «issiqlik» va «ish» so’zlaridan olingan bo’lib, issiqlik va ishning bir – biriga aylanishi haqidagi fandir. Demak, biz termodinamikani o’rganish uchun issiqlik va ishning o’zi nima ekanligini bilib olmog’imiz kerak. Uzoq vaqtlarga qadar issiqlikning tabiati haqida ikki xil fikr hukm surib keladi. Birinchi gipotezaga ko’ra jism qizdirilganda u issiqlik oladi. Sovitilganda esa issiqlik beradi, ya‘ni qizigan jism shu jism moddasi bilan issiqlik aralashmasidan iborat. Boshqacha aytganda, issiqlik ham modda. U istalgan jismga kira oladi va undan chiqa oladi. Bu fikrni 1613 yilda ilgari surgan Galiley issiqlik moddasiga flogiston, ya‘ni teplorod deb nom berdi. Uning fikriga ko’ra flogiston jismlar orasida turlicha taqsimlanadi. Jismda u qancha ko’p bo’lsa, jism harorati shuncha ko’p bo’ladi. Ikkinchi gipotezani 1620 yilda ingliz faylasufi F. Bekon ilgari surdi. Uningcha, issiqlik jismdagi nihoyatda mayda zarrachalarning ichki harakatidan iborat va jism harorati undagi zarrachalarning harakat tezligigi bilan aniqlanadi, degan xulosaga keldi. Bu nazariya fanda issiqlikning mexanikaviy nazariyasi degan nom oldi. Keyinchalik bu nazariya ko’pchilik olimlar tomonidan tajriba yo’llari bilan tasdiqlandi. Ish deganda nimani tushinish kerak? Mexanik ish bajarish – qarshilikni, molekulyar kuchlarni, og’irlik kuchini va boshqa kuchlarni yengish demakdir. Jismni qismlarga bo’lish, yukni ko’tarish, relslardan poezdlarni tortish, prujinani siqish – bularning hammasi ish bajarish, ma‘lum vaqt oralig’ida qarshilikni yengish demakdir. Gazni, suyuqlikni, qattiq jismni siqish – ish bajarishdir. Bu ishlar bir – biriga o’xshamasa ham, ularda birta umumiylik bor, ish harakat bilan bog’liqdir; yuk ko’tariladi, poezd siljiydi va hokazo. Harakatsiz ish yo’q, lekin ish tartibili harakat bilan bog’liq. Demak, ish tartibli harakatning bir sistemadan boshqa sistemaga uzatilishidan iborat. Issiqlik ham harakatning bir sistemadan boshqa sistemaga uzatilishidan iborat. Shu jihatdan ular bir – biriga o’xshaydi. Lekin ular orasida muhim farq bor. Issiqlik – molekulalarning tartibsiz harakatining uzatilishi. Ish – tartibli, bir tomonga yo’nalgan harakatning uzatilishidir. Tartibsiz harakatning iloji boricha ko’p qismini qanday qilib tartibli harakatga aylantirish, issiqlik yordamida qanday qilib eng ko’p ish bajarish mumkin – termodinamikaning muhim vazifasi ana shu masalani hal etishdan iborat. Turli xil termodinamikaviy jarayonlarda jism ichidagi energiya o’zgarishlari uning ichki energiyasining o’zgarishi bilan bog’lab tushuntiriladi. Ichki energiya moddaning to’liq zapas energiyasini ifodalaydi. Ichki energiya harakatlanayotgan molekulalarning kinetikaviy energiyasi, ularning potentsial energiyasi, elektronlar energiyasi, atom yadrolari energiyasi va nur energiyasining yig’indisidan iborat, lekin bunga umuman jismning kinetikaviy energiyasi va jism holatining potentsial energiyasi kirmaydi. Ichki energiya moddaning tabiati va miqdoriga, shuningdek, uning mavjud bo’lish sharoitlariga bog’liq. Ichki energiya odatda U harfi bilan ifodalanadi. Kimyoviy jarayonlarda ichki energiyaning hammasi to’liq namoyon bo’lmaydi, shuning uchun bir real jarayonlarda ichki energiya zaxirasining o’zgarishinigina o’rganamiz. Ichki energiya jismning holati bilan aniqlanadi, ya‘ni u holat funktsiyasidir, shu jihatdan u ish bilan issiqlikdan farqlanadi. Ish bilan issiqlik jarayoning qanday o’tganligiga bog’liq, ichki energiyaning o’zgarshi esa moddaning bir holatdan ikkinchi holatga qanday yo’l bilan o’tganligidan qat‘iy nazar ana shu holatlarning o’ziga bog’liq. Masalan, moddaning boshlang’ich holatida ichki energiyasi U1, oxirgi holatida U2 bo’lsa, ichki energiyaning o’zgarishi ΔU = U2 – U1 bo’ladi. SHunday qilib, moddaning har qaysi holatiga muayyan ichki energiya muvofiq keladi. Sistema bir holatdan ikkinchi holatga o’tganda uning ichki energiyasi ortishi yoki kamayishi mumkin, shunga ko’ra ichki energiyaning o’zgarishi ΔU musbat yoki manfiy ishorali bo’ladi. ΔU musbat bo’lsa sistemaga issiqlik yutilgan, manfiy bo’lsa sistemadan issiqlik olingan deyiladi. Birinchi qonun 1842 yilda nemis olimi R. Meyer tomonidan kashf etilgan va ta‘riflangan. Termodinamikaning birinchi qonuni energiyaning saqlanish qonunining xususiy holi bo’lib, energiya va issiqlik tarzida bir – biriga aylanadigan jarayonlarda energiyaning o’zgarishini ifodalaydi. Energiyaning saqlanish qonuni termodinamikaviy sistemalarga tatbiq qilinsa shunday ifodalanadi: izolyatsiyalangan sistemaning energiyasi o’zgarmaydi, faqat ekvivalent nisbatlarda bir turdan ikkinchi turga aylanishi mumkin. Termodinamikaning birinchi qonuni matematikaviy tarzda qo’yidagicha ifodalanadi: Q = ΔU + A yoki ΔU = Q – A ya‘ni Har qanday jarayonda sistemaga berilgan issiqlik (Q) ichki energiyaning o’zgarishiga (ΔU) va tashqi kuchlarga qarshi ish (A) bajarishga sarflanadi yoki har qanday jarayonda sistema ichki energiyasining o’zgarishi sistemaga berilgan issiqlik bilan sistemaning bajargan ishi orasidagi ayirmaga teng. Termodinamikaning birinchi qonunidan muhim xulosa kelib chiqadi: issiqlik sarflamay turib ish bajarib bo’lmaydi. Bu qonunning boshqacha ta‘rifi ham bor: izolyatsiyalangan sistemada barcha turdagi energiyalar yig’indisi o’zgarmas miqdordir. Bir – biri bilan o’zaro ta‘sirlashib turadigan, atrof muhitdan fikran ajratilgan jismlar guruhi yoki alohida jism sistema deyiladi. Ichida ajralish sirti bo’lmagan va hamma nuqtalaridagi xossalari o’zaro farq qilmaydigan sistema gomogen, ichida ajralish sirti bo’lgan sistema esa geterogen sistema deyiladi. Masalan, suyuq suv va muzdan iborat sistema geterogen sistema bo’ladi, chunki u ikki fazadan – muz (qattiq) va suvdan (suyuq faza) tarkib topgan. Gomogen sistema faqat bitta fazadan iborat bo’ladi (havo, sut va hokazo). Tashqi muhit bilan modda va energiya almashina olmaydigan va hajmi o’zgarmaydigan sistema izolyatsiyalangan sistema deb qaraladi. O’zgarmas hajmda boradigan jarayonlar izoxorik jarayon, o’zgarmas bosimdagisi izobarik, o’zgarmas haroratda boradiganlari izotermik jarayon deyiladi. Jarayon vaqtida sistema tashqi muhit bilan issiqlik almashinmasa, bunday jarayon adiabatik jarayon deyiladi. Izoxorik jarayonda boshqa har qanday termodinamikaviy jarayonda energiyaning bir qismi kengayish ishiga sarflanadi. Izobarik jarayonlarni harakterlash uchun entalpiya (H) degan funktsiya kiritilgan. H = U + PV Bunday jarayonlarda berilgan issiqlik ichki energiyaning o’zgarishi bilan kengayish ishiga sarflanadi. Entalpiya ham ichki energiya kabi holat funktsiyasidir, uning o’zgarishi sistemaning faqat boshlang’ich va oxirgi holatlariga bog’liq. Demak, ichki energiya va entalpiyaning qiymati qanday o’zgarishiga qarab sistemaning kimyoviy energiyasi ortadi yoki kamayadi. Termodinamikaning 1 qonuniga muvofiq, sistemaga issiqlik (Q) berilsa, u sistemaning ichki energiyasini oshirishga va foydali ish bajarishga sarf bo’ladi: Q = ΔU + A (1.) Yoki ΔU = Q – A (2.) Ya‘ni ichki energiya sistemaga tashqaridan issiqlik berilganda yoki olinganda va sistema ustidan ish bajarilganda (yoki sistema ish bajarganda) o’zgaradi. Ichki energiyaning o’zgarishini bevosita o’lchash mumkin bo’lmaganligi uchun, berilgan (olingan) issiqlik va bajarilgan ishlar yig’indisini o’lchab ichki energiyaning o’zgarishi aniqlanadi. ΔU – to’liq funksiya, issiqlik va ish (A) noto’liq funksiyalardir. Odatda bajarilgan ish va sarf qilingan issiqlik differensial holda beriladi: δQ = dU + δA () bu yerda d – to’liq funksiyaning, δ – noto’liq funksiyaning cheksiz kichik o’zgarishidir. Demak, issiqlik va ish noto’liq funksiyalardir, lekin ularning yig’indisi to’liq funksiyadir. Agar ish faqatgina gazning kengayishi (torayishi) jarayonida bajarilgan ish bo’lsa, (, 6.) tenglamalaridan: Δ Q = dU + PdV (4.) (, 4) tenglamalarga muvofiq, sistemaga tashqaridan berilgan issiqlik, uning ichki energiyasini oshirishga va sistemaning ish bajarishiga sarflanadi. (1., 2., ) va (4) tenglamalar termodinamikaning 1 qonunining matematik ifodasidir. 1 qonunni – ichki energiyaning holat funksiyasi ekanligini, izolirlangan sistema ichki energiyasining o’zgarmasligini, ekvivalentlik qonunini, bir xil abadiy dvigatelning yaratish mumkin emasligini – umumiy qonun bo’lmish energiyaning saqlanish qonunidan va aksincha 1 qonunning qonun – postulatidan energiyaning saqlanish qonunini mantiqiy keltirib chiqarish mumkin, shunga ko’ra 1 qonun energiyaning saqlanish qonunining xususiy ko’rinishidir va uning miqdoriy ifodasidir. Siklli jarayon va sikl ishi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni uchun Kelvin va Klauzius tomonidan berilgan maʼlumotlar. Reja: Sikl Jarayoni va sikl ishi Termodinamikaning ikkinchi qonuni Termodinamikaning ikkinchi qonuni uchun Kelvin va Klauzis tomonidan berilgan maʼlumotlar. Bizga ma`lumiki, mexanika va energiya issiqlikga aylanishda bu protsess juda sodda holda ro`y beradi. Mexanikaviy energiyaning hammasi issiqlikka aylanadi. Bunday aylanishda qancha koloriya hosil bo`lishini bilish uchun joullar sonini 0,239 ga ko`paytirish kifoya. (Mexanika va ishning issiqlik ekvivalenti). Bunday foydalanish koeffitsienti hamma vaqt birga teng, ammo teskari prosess ancha murakkab ekanligini bilamiz. Shuningdek issiqlikning ishga aylantiruvchi real mavjud bo`lgan qurilmalar (bug` mashinalari, ichki yonuv dvigatellari va x.k) ma`lumki, sikllik ravishda ishlaydi, ya`ni ularda issiqlikni uzatish (berish) va uni ishga aylantirish protsessorlari davriy takrorlanib turadi. Buning uchun ish bajarayotgan jism manbadan issiqlik olgandan so`ng, yana xuddi shundan prosessni qaytadan boshlash uchun o`zining dastlabki holatiga qaytishi kerak, boshqacha aytganda bu jism aylanma prosesslarni bajarishi kerak. Bunday prosess sikl deyiladi. Agar jismning holati uning bosimi va hajmi, orqali xarakterlansa u holda bu holat grafik ravishda P-V diagrammadagi AB nuqtalar bilan ifodalanadi. 17.1 -rasm Holatning o`zgarishi bunda diagrammada chizik bilan, masalan: 17.1 -rasmdagi A va B chiziq bilan ifodalanadi. Aylanma prosess (sikl) yopiq egri chiziq masalan A,b va B,a egri chiziq bilan ifodalanadi. Bu sikl davomida bajarilgan ish bu yopiq egri chiziq bilan chegaralangan yuzaga teng bo`ladi. 1854- yil V.Tomson (Kelvin): biror jismdan olingan issiqlikni boshqa qandaydir jism yoki jismlarda hech qanday o`zgarishi vujudga keltirmaydi, yagona mexanikaviy ishga aylantirib beruvchi Sikllik prosessni amalga oshirish mumkin emas degan edi. Bu prinsip issiqlik mashinalarining ishlashiga tegishli ko`p sonli tajribalar asosida isbotlangan. Birinchidan ishchi jism ikkinchidan issiqlikning manbai ya`ni - isitgich, uchinchidan issklik uzatiladagan pastroq temperaturali jism - sovutgich bu jarayonning asosini tashkil etadi. Sikllik mashinada ish bajarish uchun turli temperaturali ikki jism qatnashishi shart degan tasdiq Karno prinsipi deyladi. Bu prinsipga asosan issiqlik mashinasi (sikllik mashina) faqat issiqlik manbai va ishchi jism bilan qanoatlanib qola olmaydi. Agar faqat ishchi jism va issiqlik manbai bilangina qanoatlanib qolishi mumkin bo`lganda edi, u holda ish bajarish uchun dengiz va okeanlarnin suvlari, yer qobig`i, yer atmosferasi singari amalda cheksiz issiqlik miqdori olish mumkin bo`lgan «manbalardan» foydalanish mumkin bular edi. Bunday manbalarning issiqligi hisobiga ishlaydigan va hech qanday yoqilg`i talab qilmaydigan mashina, abadiy dvigatel singari ahamiyatga ega bo`lar edi va bunday mashina ikkinchi tur abadiy dvigatel deb atalar edi. Biroq bunday mashinani energiyaning saqlanishi qonuni «tasdiqlaydi». Bunda ish issiqlik hisobiga bajariladi. Ammo tajriba bunday mashinani yasalishi mumkin emasligini ko`rsatadi. Sikllik issiqlik mashinasining ishlashi uchun sovutgich temperaturasi issiqlik manbaining temperaturasidan past bo`lgan jism kerak bo`ladi. Odatda atmosferaning o`zi sovutgich bo`lib xizmat qiladi. 2. Sikllik jarayoni uchun bilamizki, uchta jism: Issiklik olinayotgan issiqlik manbai (isitgich), issiqlik beriladigan sovuqroq jism (sovutgich) va issiqlikning berilishi va ishining bajarilishida vositachi bo`lgan ishchi jism bo`lishi kerak. Ishchi jismda amalga oshadigan aylanma prosessni bu jismning biror bosimgacha siqilib isitgich bilan kontaktda bo`lgan paytidan ya`ni demak, uning T0 ga teng temperaturaga ega bo`lgan paytidan boshlaymiz (2-rasmdagi A). Temperaturalar farqi bo`lmagani uchun bunda issiqlik o`tkazuvchanlik prosesi bo`lmaydi. Ish bajarilmasdan issiqlik berish prosessi ham bo`lmaydi. Buzning maqsadimiz maksimal ish olish bo`lgani uchun siklda bunday prosesslar bo`lishiga yo`l quymasligimiz kerak. Endi ishchi jismga isitgich bilan kontaktni uzmagan holda kegayishi va biror jismni masalan: porshenni siljitish uchun imkon beramiz. Demak, kengayishi izometrik kengayishi bo`ladi (17.1-rasmdagi A V egri chiziq). Bunda ish bajariladi. Bu ish isitgichdan olingan issiqlik hisobiga bajariladi, biroq isitgichning issiqlik sig`imi katta bo`lgani uchun u o`z temperaturasini o`zgartirmaydi. Ishchi jism oligan issiqlikni sovutgichga berishi kerak. Sovutgichga bu issiqlikni ishchi jismni bevosita sovutgich bilan tegizib amalga oshirib bo`lmaydi chunki izotermik kengaygan ishchi jismning temperaturasi sovutgichning temperaturasidan baland bo`ladi va bevosita kontaktda issiqlik uzaytirilganda foydali ish bajarilmaydi. Shuning uchun dastlab ishchi jismni sovutgich temperaturasigacha sovutish va so`ngra unga tegizish kerak. Ishchi jismni sovutish uchun esa u isitgichdan izolyasiya qilinishi va so`ngra sovutgich temperaturasiga tenglashguncha adiabatik kengayishiga (17.2 rasm CD egri chiziq) imkon berish kerak. 17.2 rasm (Adiabatik) kengayishida jismlar soviydi. Bu ikkinchi bosqichda jism kengayib masalan porshenni siljitib qo`shimcha mexanikaviy ish bajaradi. Shunday yo`l bilan ishchi jism sovutilgandan keyin u sovutgichga tegiziladi. Shu bilan siklning birinchi yarimi tamom bo`ladi, bunda jism isitgichda olingan issiqlik hisobiga foydali ish bajaradi. Endi ishchi jismni dastlabki holatiga qaytarish, ya`ni, dastlabki bosim va temperaturani tiklash kerak. Demak ishchi jism siqilishi va qaytadan isitgich bilan kontaktda bo`lishi kerak. Bunda ham dastlabki bosqichga qaytarish jarayoni ikki bosqichda bajariladi. Dastlab izotermik siqiladi - CD egri chizik, so`ngra adiabatik siqiladi. AD - egri chizik va nihoyat sikl tugaydi. Demak aylanma prosess ikki izotermik va ikki adiabatik kengayishi hamda siqilishdan iborat bo`ladi. Kengayishlarda ishchi jism foydali ish bajaradi: siqilishlar esa, aksincha tashki kuchlar jism ustidan bajarilgan ishi hisobiga bo`ladi. Bu holda butun sikl kaytuvchanlik ykli bilan amalga oshiriladi (ya`ni prosess juda sekin kvazistatik bulsin) bunday ishchi jism ustida bajarilgan ishni 1824- yil fransuz olimi Sadi Karno birinchi bo`lib bayon etdi. Shuning uchun uning sharafiga Karno sikli deyiladi. Ishchi jism sifatida ideal gaz olingan. Т1 - sovutgich temperaturasi I - bosqich: AV - izotermik kengayishida bajarilgan A1 ish (17.1) teng bo`ladi, bu yerda Q0 -gazning isitgichdan olgan issiqlik miqdori. II - bosqich: BC - adiabatik kengayish Т0=Т1 protsess tuxtasada gaz kengayganda (17.2) tenglik urinli bo`ladi. Shuningdek (17.3) tenglikdan V2 topish mumkin. II - bosqichda gazning bajaradigan iishi А2 (17.4) teng bo`ladi. III-bosqichda, shundan keyin gazning hajmi V2 va V3 gacha izotermik siqiladi. Bunda gaz bajarilgan ish А3 ga teng bo`ladi. (17.5) va Q1 issiqlik ajralib chikadi. IV - bosqichda gaz adiabatik siqaladi dastlabki P0, V0 holatga qaytadi: (17.6) tenglikdan Sikl oxirida IV - bosqichda adiabatik siqishda bajarilgan (17.7) ga teng bo`ladi. Siklning natijasi nima bo`ladi? Uning issiqlikning mexanikaviy ishga aylantirishdan iborat maqsadi qay darajada bajariladi? Gazning bajargan va gaz ustida umumiy ish A ning (17.8) ga teng bulishi uz-uzidan ravshan (18.1), (18.4), (18.5) va (18.7) tengliklardan quyidagini olamiz: (17.9) (18.3) va (18.6) tenglik o`ng tomoni teng shuning uchun: yoki ekanligi kelib chiqadi. Bu munosabatni r orqali belgilaymiz. U xolda (17.10) va bo`lgani uchun. Demak umumiy ish (17.11) teng bo`lib, bo`lgani uchun demak ishchi jismning isitgichdan olgan Q0 issiqlik miqdoriga teng emas. Isitgich bergan (17.12) issiqlik miqdoridan (17.13) ga teng bo`lgan bir qism gazning V2 hajmdan V3 hajmgacha izotermik siqishda sovitgichga berilgan edi. Shunday qilib, olingan issiqlikning (17.14) ga teng bo`lgan qismigina foydali ishga aylantirishga erishalid. Demak tengliklardan (17.15) tenglik o`rinli bo`ladi. Bundan tenglikka asosan (17.16) Issiqlik mashinasining F.I.K ning aniqlashga erishamiz. =1 bo`lgan issiqlik dvigateli g`oyat manfaatli bo`lar edi. Chunki bunday dvigatel ikki jism issiqroq jismning (isitgichning) va sovuqroq jismning (sovutgichning) mavjud bo`lishini talab qilinadi. Bunday dvigatel ikkinchi xil perpetuum mobele degan nom olar edi. Biroq faqatgina isitgichdan bir marta olgan Q0 issiqlik hisobidan davriy А=Q0 ish bajaradigan issiqlik mashinasini yasash yo`lidagi barcha urinishlar hamma vaqt muvaffaqiyatsizlikka uchrab keladi. Fransuz fizigi Sadi Karno 1824-yilda o`zining «Olovning harakatlantiruvchi kuchi haqida mulohazalar» degan asarida ( ideal gaz ustida bajarilgan va gaz hajmining adiabatik va izotermik o`zgarishlaridan iborat bo`lgan ayirma protsessda (agar sovitgichning temperaturasi absolyut noldan yuqori bo`lsa) issiqlikning isitgichdan sovitgichga uzatilmasligi mumkin emas, degan xulosaga keldi. Klauzius bilan V.Tomson keyinchalik Karnoning xulosalarini quyidagicha umumlashtiradi. Biror bir manbadan bir marta olingan issiqlik hisobida davriy ishlashi mumkin emas degan issiqlik mashinasi to`g`risidagi prinsipga(birdan-bir natijasi manbalardan bittasidan olingan issiqlik hisobiga ish hosil qilishdan iborat bo`lgan davriy protsessni vujudga keltirib bo`lmaydi. Bu prinsip Termodinamikaning II ( bosh qonuni deb nom oldi. Termodinamikaning II ( bosh qonunini butun koinotga va cheksiz katta vaqt oralig`iga umumlashtirish xatodir. 1-rasm Termodinamik jarayondagi tizim ish bajarishi uchun unga davriy ravishda ma’lum miqdordagi issiqlik energiyasi yoki ish jismi uzatib turilishi va ishga to‘la aylanmasdan qolgan issiqlik miqdorini tizimdan tashqariga (sovitkichga) uzatish kerak. Shunda sikl davriy ravishda takrorlanadi. Ish jism sifatida faqat bitta modda qo‘llanilsa, u holda modda avval kengayadi va ma’lum miqdordagi ishni bajaradi, so‘ngra yana siqiladi, keyin boshlang‘ich muvozanat holatiga qaytadi. Sikl qaytadan takrorlanadi. 1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, agar ishchi jism 1-3-2 egri chiziq bo‘ylab kengaysa, u 132451 nuqtalar bilan chegaralangan yuzaga son qiymati jihatidan teng ish bajaradi. Ishchi jism 2-nuqtaga yetgandan so‘ng, yana ish bajarishi uchun avvalgi holatiga (1-rasmga) qaytishi lozim. Ishchi jismni boshlang‘ich holatiga qaytishi uch xil bo‘lishi mumkin. Siqish chizig‘i 2-3-1 kengayish chizig‘i 1-3-2 bilan ustma-ust tushadi. Bunday jarayonda kengayishda bajarilgan ish (132451 yuza) siqish ishiga (231542 yuza) teng bo‘ladi va foydali ish nolga teng. Siqish chizig‘i 2-6-1 kengayish chizig‘i 1-3-2 dan yuqorida joylashgan. Bunday jarayonda siqishga (261542 yuza) kenga-yishda olingan ishga (132451 yuza) qaraganda ko‘proq ish sarflanadi. Siqish chizig‘i 2-7-1 kengayish chizig‘i 1-3-2 dan pastda joylashgan. Bunday aylanma jarayonda kengayish ishi (132451 yuza) siqish ishidan (271542 yuza) katta bo‘ladi. Demak, foydali ishning qiymati 13271 nuqtalar hosil qilgan maydon yuzasiga son qiymati jihatidan teng bo‘ladi. Foydali ish olinadigan siklni to‘g‘ri sikl yoki issiqlik mashinasi sikli deyiladi, bu holda kengayish ishi siqish ishidan katta bo‘ladi. Siqish ishi kengayish ishidan katta, ya’ni, ish sarflanadigan siklga teskari sikl deyiladi. Bunday sikl bilan sovitish mashinalari ishlaydi. Sikllar qaytar va qaytmas bo‘lishi mumkin. Muvozanatli jarayonlardan tashkil topgan siklga qaytar sikl deyiladi. Sikl tarkibidagi hech bo‘lmaganda bitta jarayon qaytmas bo‘lsa, u holda butun sikl ham qaytmas bo‘ladi. 1-rasmda tasvirlangan siklni qaytar sikl deb hisoblab, uni taxlil etaylik. Ishchi jism isitgichdan olingan q1 issiqlik hisobiga 1-3-2 yo‘l bo‘yicha kengayib, 1 kengayish ishini bajaradi. 2-7-1 yo‘lda siqish uchun 2 ish sarflanib, sovitkichga q2 issiqlik beriladi va ma’lum bir qism ish ichki energiyani boshlang‘ich holigacha ortishiga sarflanadi. To‘g‘ri sikl natijasida l=l1–l2 foydali ish bajariladi. Issiqlik miqdori q1 va q2 hamda foydali ish orasidagi nisbat termodinamikaning birinchi qonuni orqali aniqlanadi: q=q1–q2=u2–u1+ . Siklda tizimning boshlang‘ich va oxirgi holatlari bir xil bo‘lgani uchun u1=u2, shuning uchun
Frantsuz injeneri Karno Nikola Leonar Sadi 1824 yilda «Olovning harakatlantiruvchi kuchi haqida mulohazalar» asarida issiqlik dvigatellari nazariyasiga asos soldi. Karno o‘zining bu ishida issiqlik dvigatelining termodinamikasi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan siklini (keyinchalik uning nomi bilan atalgan siklni) ko‘rib chiqdi. Karno taklif qilgan sikl ikki adiabata va ikki izotermadan iborat bo‘lib, shu sikl bo‘yicha ishlagan issiqlik dvigatelining F.I.K. eng yuqori bo‘ladi. Jarayondagi barcha sikllar qaytar deb qabul qilinadi (2-rasm). Ushbu siklni amalga oshishini chuqurroq tushunish uchun, quyidagidek issiqlik mashinasini ko‘z oldimizga keltiramiz, ya’ni, uning silindri jarayonga qarab issiqlikni absolyut o‘tkazadi va issiqlikni absolyut o‘tkazmaydi. 2-rasm Porshenning birinchi holatida ishchi jismning parametrlari p1, 1 va temperaturasi isitkich temperaturasi T1 ga teng bo‘lsin. Agar shu vaqtda silindr issiqlikni absolyut o‘tkazadigan bo‘lsa va uni isitkichga tutashtirsak, u holda ishchi jism q1 issiqlikni olib izoterma 1-2 bo‘yicha kengayib ish bajaradi. 2-nuqtaning parametrlari p2, 2, T1. Shu nuqtadan boshlab silindr issiqlikni absolyut o‘tkazmaydigan bo‘lish kerak. Temperaturasi T1 bo‘lgan ishchi jism adiabata 2-3 bo‘ylab temperaturasi sovitkich temperaturasi T2 ga teng bo‘lguncha kengayib ish bajaradi. 3-nuqtaning parametrlari p3, 3, T2. Shu nuqtadan boshlab silindrni absolyut issiqlik o‘tkazuvchan qilamiz. Ishchi jismni 3-4 izoterma bo‘yicha siqib, shu vaqtning o‘zida q2 issiqlikni sovitkichga beramiz. Izotermik siqishning oxirida ishchi jismning parametrlari p4, 4, T2 ga teng bo‘ladi. Siklning termik F.I.K. bironta siklning takomillashganlik darajasini tavsiflaydi: termik F.I.K. qanchalik katta bo‘lsa, sikl shunchalik takomillashgan bo‘ladi: siklda ish jismiga aynan bir xilda issiqlik miqdori q1 berilganda t si katta bo‘lgan siklda ko‘p ish bajariladi. Siklning termik F.I.K har doim birdan kichik bo‘ladi, birga teng bo‘lish uchun q1 yoki q2=0 bo‘lish kerak. Tushunarlikki, buni amalga oshirib bo‘lmaydi. Yuqoridagi tenglamadan ko‘rinib turibdiki, ishchi jismga keltirilgan barcha issiqlikni (q1) foydali ishga aylantirib bo‘lmaydi, albatta, uning bir qismi (q2) sovitkichga berilishi lozim. Agar siklni siqish chizig‘i kengayish chizig‘idan yuqorida joylashadigan qilib amalga oshirilsa (2-6-1 yo‘l bo‘yicha), bu holda siqish ishi kattaligi jihatidan kengayish ishidan katta bo‘lganligidan bunday siklni amalga oshirish uchun birorta tashqi manbadan ish keltirish kerak (bu ishning kattaligi p - diagrammadagi siqish va kengayish chiziqlari oralig‘idagi yuzaga teng). Teskari siklning amalga oshirilishi natijasida issiqlik sovuq manbadan olinib, issiq manbaga beriladi; agar to‘g‘ri sikldagiga o‘xshab sovuq manbadan olingan issiqlikni q2 orqali, issiq manbaga beriladigan issiqlikni esa q1 orqali belgilasak, u holda q1=q2+ bo‘lishi muqarrardir. Teskari siklda issiq manbaga sovuq manbadan olinadigan issiqlik q2 bilan siklda keltirilgan ish ga ekvivalent bo‘lgan issiqlikning yig‘indisiga teng bo‘lgan q1 issiqlik beriladi. Shunday qilib, teskari siklni amalga oshirish natijasida sovuq manbaning sovishi sodir bo‘ladi. Teskari sikl sovuqlik mashinasining siklidan iboratdir. Teskari siklning takomillashganlik darajasi siklning sovitish koeffitsienti orqali aniqlanadi. To‘rtinchi nuqtadan issiqlikni absolyut o‘tkazmaydigan silindrda adiabat siqishni amalga oshirib, ishchi jismni 4-1 yo‘l bo‘yicha boshlang‘ich holatiga olib kelamiz. Shunday qilib, butun sikl bo‘yicha isitkichdan ishchi jismga q1 issiqlik uzatildi va sovitkichga q2 issiqlik olib ketildi. Siklning termik F.I.K.: Izoterma 1-2 bo‘yicha keltirilgan issiqlik: Izoterma 3-4 bo‘yicha olib ketilgan issiqlik: Olingan natijalarni (3) formulaga qo‘yamiz: Adiabatik kengayish va siqish jarayonlari uchun: u holda Demak, qisqartirishlardan so‘ng Karno siklining termik F.I.K. quyidagiga teng bo‘ladi: (7) formuladan quyidagidek xulosalar qilish mumkin: 1) Karno siklining termik F.I.K. ishlatilayotgan jismning xossasiga bog‘liq bo‘lmasdan, faqat issiqlik manbalari absolyut temperaturalarining quyi va yuqori qiymatlariga bog‘liq bo‘lar ekan. (Karno teoremasi). 2) Karno siklining termik F.I.K. isitkich temperaturasi o‘sishi va sovitkich temperaturasi kamayishi bilan ortadi. 3) Karno siklining termik F.I.K. har doim birdan kichik bo‘lib, birga teng bo‘lishi mumkin emas. Termik F.I.K. birga teng bo‘lishi uchun T2/T1=0, ya’ni T1= yoki T2=0 bo‘lishi kerak. Tushunarliki, ikkala shartni ham amalga oshirib bo‘lmaydi. 4). Karno siklining termik F.I.K. T1=T2 bo‘lganda nolga teng, ya’ni tizimdagi barcha jismlar temperaturasi teng bo‘lsa, issiqlikni ishga aylantirib bo‘lmaydi. Shuni esda tutish lozimki, Karno-siklini termik F.I.K. ni aniqlash formulasi (7) faqat qaytar aylanma jarayonlar uchun to‘g‘ridir. Ma’lumki, barcha real jarayonlar ishqalanish, issiqlik almashinish va h.k. lar tufayli qaytmasdir. Shuning uchun qaytmas Karno siklinining termik F.I.K. dan kichik bo‘ladi. Karno siklini faqat to‘g‘ri yo‘nalishdagina emas, balki, teskari yo‘nalishda ham amalga oshirish mumkin. 3-rasmda Karno teskari sikli tasvirlangan. Sikl qaytar jarayonlardan iboratligi uchun, siklni o‘zi ham qaytardir. 3-rasm Ishchi jism 1-holatdan adiabata 1-4 bo‘yicha kengayib, temperaturasi T1 dan T2 gacha kamayadi. Shundan so‘ng ishchi jism izoterma 4-3 bo‘yicha kengayishni davom ettirib, temperaturasi T2 bo‘lgan sovitgichdan q2 issiqlikni oladi. Ishchi jism, keyin 3-2 adiabata bo‘yicha siqilib, temperaturasi T2 dan T1 gacha ko‘tariladi. Oxirgi jarayonda ishchi jism 2-1 bo‘yicha izotermik siqiladi va isitkichga q1 issiqlik uzatiladi. Shunday qilib, teskari siklni amalga oshirish uchun ish sarflab, isitkichga q1=q2+ issiqlik uzatiladi Teskari sikl bo‘yicha ishlaydigan mashinalar sovitish mashinalari deb aytiladi. Sovitish mashinalarining sovitish koeffitsienti: yoki teskari Karno sikli uchun Xullas, Karno teoremasiga muvofiq ikkita issiq manba orasida amalga oshiriladigan har qanday qaytar sikl termik F.I.K. ning kattaligi bu siklda ishlatiladigan ish jism xossalariga bog‘liq bo‘lmaydi. Yüklə 422,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|