Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
24 
TlIn
1-x
 Sm
x
 S
2
 BƏRK MƏHLULLARININ QÜVVƏTLĠ ELEKTRĠK SAHƏLƏRĠNDƏ  
ELEKTRĠK KEÇĠRĠCĠLĠYĠ 
 
Nəbiyeva G.V. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Müxtəlif  təyinatlı  mikro-  və  optoelektron  qurğuların  işlənib  hazırlanması  ılə  bağlı  materialların 
tərkibini məqsədəyönlü  şəkildə dəyişməklə yarımkeçirici materialların fiziki xassələr diapazonunu daha 
da  genişləndirməklə  yüksək  keyfiyyətlərə  malik  birləşmə  və  bərk  məhlulların  alınması,  onların  fiziki- 
kimyəvi,  elektrofiziki,  istilikfiziki,  optik,  elektrooptik  xassələrinin  öyrənilməsi  və  mümkün  tətbiq 
sahələrinin araşdırılması həmişə gündəmdə olan aktual məsələlərdəndir.  
 
 
 
Qüvvətli elektrik sahələrində zəif sahələrdən fərqli tamamilə yeni effektlər müşahidə olunduğundan 
belə sahələrdə yarımkeçirici xassələrin tədqiqi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
 
 
Məlumdir  ki,  yarımkeçiricilərin  elektrik  keçiriciliyi  temperatur  və  sahə  intensivliyindən  kəskin 
asılıdır[1-3]. Temperatur aşağı olduqca yarımkeçiricilərin elektrik keçiriciliyi xarıcı sahə intensivliyindən 
daha  kəskin  asılı  olur.  Bu  məqsədlə  bizim  tədqiq  etdiyimiz  TlIn
1-x
Sm
x
S
2
  bərk  məhlullarının  elektrik 
keçiriciliyinin    sahə  intensivliyindən  asılılıqları  77-300K  temperatur  intervalında  tədqiq  edilmişdir. 
Ölçmələr termostatlayıcı qurğuda yerləşdirilmiş şüşə cihazın içərisınə daxil edilmiş xüsusi konstruksiyalı 
tutqacda  həyata  keçirilmişdir.  Göstərilən  intervalda  temperaturun  dəyişməsi  aşağıdakı  kimi 
reallaşdırılmışdır:  içərisində  nüminə  bərkidilmiş  şüşə  cihaz  dörddə  bir  hissəsinə  kimi  maye  azotla 
doldurulmuş  Düar  qabının  iç  divarına  kip  yerləşdirilmiş  penoplast  tıxacdan  keçir.  Bu  penoplast  tıxacın 
köməyilə maye azotun buxarlanma intensivliyini müəyyən qədər tənzimləmək mümkün olur. Düar qabın 
ümumi  üzunluğu  ~50  sm  seçilir.  Nümunə  bərkidilmiş  süsə  cihazı  Düar  qabın  uzunluğu  boyunca  aşağı, 
yuxarı  hərəkət  etdirməklə  (sürüşdürməklə)  maye  azotun  qaynama  temperaturundan  otaq  temperaturuna 
kimi müxtəlif temperaturlarda elektrik keçiriciliyinin xarici sahə intensivliyindən  asılılığını tədqiq etmək 
olar.  Tutqacın  hər  bir  vəziyyətində  1-1,5  saat  müddətində  temperatur  tam  stabilləşir.  Elektrik 
keçiriciliyinin sahədən asılılığının ölçülmə prosesi 5-10 dəqiqə vaxt tələb edir, temperaturu isə 30 dəqiqə 
ərzində sabit saxlamaq mümkün olur.Əlavə penoplast tıxacdan istifadə etməklə bu müddəti 1 saata kimi 
də artırmaq olar. Nümunənin temperaturu mis konstantan termocütü ilə ölçülür. Termocütün lehim hissəsi 
birbaşa nümunəyə sıxılır. Şüşə qab daxilində neytral atmosfer yaradılır. Bu havanın rütubətinin ölçmələrə 
təsirini aradan qaldırmağa imkan verir. Bundan əlavə şüşə borunun içərisinə bu məqsədlə fosfor anhidridi 
də yerləşdirilir. TlIn
1-x
Sm
x
S
2
  tərkibli  bərk  məhlullar  həm  də  işığa  həssas  olduqlarından,  bu  təsiri 
minimuma endirmək üçün ölçmə qurğusu işığın təsirindən ciddi ekranlanır.  
 
 
Ölçmələrdə  buraxılan  xəta  ümumi  prinsiplər  əsasında  qiymətləndirilib  və 

10%  -i  aşmır.  Omik 
kontaktların həyata keçirilməsi müəyyən çətinliklə əlaqədardır. Bu məqsədlə çox sadə və rahat universal 
lehim üsulu tətbiq olunmuşdur. Belə ki, TlIn
1-x
Sm
x
S
2
 bərk məhlullarının monokristalları laylı olduğundan, 
onlardan  asanlıqla  qalınlıqları  ~50’100  mm  olan  təbəqələr  qoparmaq  olur.  Sonra  spirtdə  həll  olunmuş 
BF-2 yapışqanı vasitəsi ilə nümunənin ayna kimi olan səthini isladıb, isti lehimləyici vasitəsi ilə indium 
kontaktı qoyulur. Bu üsulla yaradılan kontaktların volt-amper xarakteristikaları xətti olmuşdur.   TlIn
1-
x
Sm
x
S
2
  bərk  məhlullarının  elektrik  keçiriciliyinin  elektrik  sahəsindən  asılılığının  təcrübi  nəticələri  bu 
materiallarda  Frenkelin  termoelektron  ionlaşma  hadisəsinin  üstün  rol  oynadığını  göstərir.  Bu  bərk 
məhlullarda elektrik keçiriciliyinin temperatur asılılığı geniş temperatur oblastında eksponensial xarakter 
daşıyır.  
 lg
)
(
2
1
E
f


asılıqlarının meyli temperaturun 300K – dən 77K – nə qədər azalmasında  
0
3
4
1


e
k T

 
düsturuna  müvafiq  qaydada  artır.  Burada  ε  -  məlum  olduğu  kimi  dielektrik  nüfuzluğudur.  Bütün 
temperatur  intervalında  β  –  nın  təcrübi  tapılmış  qiymətlərinə  əsasən  dielektrik  nüfuzluğunun  elektron 
toplananını təyin etmişik.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Laylara  paralel  və  perpendikulyar  istiqamətdə  elektrik  keçiriciliyinin  sahə  intensivliyindən 
asılılıqlarını tədqiq edib, TlIn
1-x
Sm
x
S
2
  tərkibli  bərk  məhlullarda  laylara  paralel  istiqamətdə  keçiriciliyin, 
laylara  perpendikulyar  istiqamətdəki  keçiricilikdən  xeyli  çox  olduğunu  və  bu  kəmiyyətlərin  nisbətinin 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
25 
temperaturunun azalması və xarici sahənin artması ilə artdığını müşahidə edirik ki, bu da tədqiq olunan 
bərk məhlullarda struktur və kimyəvi əlaqələr barədəki mühakimələri bir daha təsdiq edir [3]. 
 
TlIn
1-x
 Sm
x
 S
2
 BƏRK MƏHLULLARINDA ĠZOTERMĠK SIXILMA 
 
Kərimbəyli R.T. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
TlInS
2
  –  TlSmS
2
  sisteminin  birləşmə  və  bərk  məhlulları  öz  maraqlı  fotovolterik  xassəsinə  görə 
onların  yüksəkeffektivli  fotoelektrik  qurğularında,  həmçinin  günəş  batareyalarında  aktiv  element  kimi 
istifadə  imkanları  baxımından  tədqiqatların  diqqət  mərkəzindədirlər.Tərkiblərinə  nadir  torpaq 
elementlərindən  olan  samarium  daxil  olunduğunda  bu  materiallar  yüksək  ərimə  temperaturuna,  böyük 
mexaniki  möhkəmliyə  malik  olmaqla  yanaşı,  öz  yarımkeçirici  xassələrinin  də  geniş  temperatur 
diapazonunda  saxlayır  və  buna  görə  də  ekstremal  şəraitdə  işləyə  bilən  effektiv  material  kimi  çox 
sərfəlidir.  Məhz  tətbiq  nöqteyi-nəzərindən  bu  materialların  elastiki  xassələri  böyük  maraq  kəsb  edir  və 
ona görə də konfransa təqdim olunan bu məruzənin mövzusu çox aktualdır. 
TlIn
1-x
Sm
x
S
2
 bərk məhlulları ilkin TlInS
2
 üçqat birləşməsi kimi tetraqonal sinqoniyada kristallaşır. 
Tərkibdə samariumun nisbi miqdarı artdiqca qəfəs parametrləri Veqard qaydasına müvafiq olaraq additiv 
artır  [  1].  [  1-3]  işlərində  qeyd  olunduğu  kimi  bu  materiallar  yüksək  təmizlik  dərəcəsinə  malik  ilkin 
komponentlərindən birbaşa  sintez  yolu  ilə  ikitemperaturlu  sintez  üsulu  ilə alınmışdır: Tl-5N  (99,999%), 
In  5N-7N  (99,999%),  S-XT  15-3(99,999%)  kükürdü  vakuumda  sublimasiya  üsulu  ilə  dəfələrlə 
təmizləndi. Sintez prosesi 10
-2
 Pa təzyiqə qədər evakuasiyaya məruz qalmış kvars ampulalarda hər tərkibə 
müvafiq ümumi kütləsi 10 qram olmaqla stexiometrik çəki nisbətində götürülmüş ilkin komponenetlərdən 
uygun  temperatur  rejiminə  müvafuq  sintez  etməklə  əldə  olunmuşdur.  Sintez  prosesinin  başa  çatması, 
alınan  ərintilərin  homogenlikləri  və  eləcə  də  onların  fərqliliyi  diferensial-termik  analiz  (DTA)  və 
rentgenfaza analizləri (PФА) ilə yoxlanılmışdır. 
Alınan ərintilər əzilərək toz halına salınmış və sonra daxili diametri 14 mm olan kvars ampulalara 
doldurulub,10
-2
 pa təzyiqə qədər evakuasiya olundıqdan sonra xüsusi iki bölməli, temperaturları müstəqil 
idarə  olunan,  vertikal  şəkildə  yerləşmiş  sobadan  keçirilməklə  Bricmen  üsuluna  müvafiq  mükəmməl 
monokristallar  yetişdirilmişdir.  Bu  monokristallardan  müxtəlif  kristalloqrafik  istiqamətlər  üzrə  kəsərək, 
nümunələr  hazırlanmış  və  sonra  uyğun  kristalloqrafik  istiqmətlər  üzrə  izotermik  sıxılma  əmsalları  80-
400K  temperatur  intervalında  tədqiq  olunmuşdur.  TlIn
1-x
Sm
x
S
2
  bərk  məhlullarının  izotermik  sıxılma 
əmsallarının  temperatur  asılılıqlarında  anomaliya  müşahidə  olunmur.  Bu  onu  göstərir  ki,    TlInS
2
  –dən 
fərqli  olaraq,  onun  əsasında  formalaşan  bərk  məhlullarda  faza  keçidi  müşahidə  olunmur.  Tərkibdə 
samariumun  nisbi  miqdarı  artdıqca  0≤x≤0,10  intervalında  TlIn
1-x
Sm
x
S
2
  bərk  məhlullarında  izotermik 
sıxılma  əmsalı  artır.  Beləliklə,  samariumun  4f-elektronlarının  kimyəvi  əlaqədə  iştirakı  bərk  məhlulların 
kristal  qəfəsdə  mübadilə  qarşılıqlı  təsirinin  dəyişməsinə,  qəfəs  parametrlərinin  böyüməsinə,  faza 
keçidinin yox olmasına gətirib çıxarır[1-2]. 
 
AZƏRENERJĠ TUTUMLU SÜD EMALI TEXNOLOGĠYASININ ƏSASLANDIRILMASI 
 
Həsənov V.A. 
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti 
 
Süd  məhsulunun  keyfiyyətinin  saxlanması,  ondan  sonrakı  mərhələlərdə  lazım  olan  məhsulların 
hazırlanmasına zəmin yaradır. Süd zavoduna daxil olan süd bakterioloji cəhətdən son dərəcə çirklənmiş 
olur  ki,  buda  onun  tərkibindəki  turşuluğun  artmasına,  son  nəticədə  isə  məhsulun  zay  olmasına  gətirib
 
çıxarır. 
Hal-hazırda  bu  çatışmamazlıqların  aradan  qaldırılmasında  müxtəlif  mütərəqqi  texnologiyalar 
işlənib hazırlanmış və istehsalatda tətbiq olunur.Bu gün tətbiq olunan mütərəqqi texnologiyaların hamısı 
daha çox enerji tutumludur. Süd sənayesində çalışan insanların qarşısında duran əsas məsələ , az enerji 
sərf  etməklə  daha  keyfiyyətli  və  daha  təmiz  süd  məhsulu  almaqdır.  Fermada  sağım  zamanı  gigenik 
qaydalara  riayət  olunması  çirklənmənin  qarşıısını  xeyli  alır.  Digər  tərəfdən  süd  məhsulunun  kişik 
temperaturda soyudulması da bu məsələnin həllinə stimul verir. 

---