4
ilə, ya da ancaq ərəb əlifbası ilə nəzərə çatdırır. Bu isə oxucunun toponimin əsl
adını müəyyənləĢdirməsinə əlveriĢli imkan yaradır.
Ə.Z.V.Toğanın “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” əsərində çoxsaylı
toponimlərimizlə yanaĢı, Azərbaycanın orta əsrlərdəki tarixi-siyasi coğrafiyası
barədə də maraqlı məlumatlar vardır. Alim öz tədqiqatında ilk mənbələrə
əsaslanaraq Azərbaycanın Ģimal sərhəddinin Dərbəndin Ģimalına qədər uzandığını
təsdiq edir, ayrı-ayrı Azərbaycan ərazilərinin inzibati-ərazi bölgüsünü, müxtəlif
hadisələr, müharibələr nəticəsində baĢ vermiĢ dəyiĢiklikləri ətraflı Ģərh edir.
Ə.Z.V.Toğan öz tədqiqatında hər bir toponimin tarixi keçmiĢinə lazımi
diqqət yetirir, xüsusilə böyük Ģəhərlərə, yaĢayıĢ məskənlərinə aid tarixi hadisələri
oxucunun diqqətinə çatdırır. Yeri gəlmiĢkən, o, belə hallarda adi Ģərhçi kimi çıxıĢ
etmir, baĢ vermiĢ hadisələrə, bu barədə ayrı-ayrı tədqiqatçıların fıkirlərinə müraciət
edir və lazım gəldikcə onlara özünün tənqidi münasibətini bildirir. Bununla belə,
qeyd etmək lazımdır ki, bəzi hallarda müəllifin özü də qeyri-elmi, dəqiq olmayan
fıkirlər irəli sürür. Lakin bu xırda çatıĢmazlıqlar əsərin elmi dəyərinə ciddi təsir
göstərmir.
Fikrimizcə Ə.Z.V.Toğanın “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” əsəri yüksək
elmi səviyyədə yazıldığı və Azərbaycan tarixi üçün mühüm əhəmiyyətə malik
olduğu üçün onun Azərbaycan dilinə tərcümə olunması və Azərbaycan oxucusuna
çatdırılması təqdirəlayiq haldır. Görkəmli tarixçimiz prof. V.Z.Piriyevin yaradıcı
əməyinin nəticəsi olan bu tərcümə, kiçicik qüsurlarına baxmayaraq, əsərin orijinal
mətninin məğzini, demək olar ki, bütünlüklə əhatə edir. Tərcüməçi alim əsərə “Ön
söz” yazmıĢ, müəllifin həyat və elmi yaradıcılığını qələmə almıĢ, əsərin spesifik
xüsusiyyətlərini açıqlamıĢ, nəzərə çarpan çətinlikləri göstərmiĢdir. O, eyni
zamanda, əsərin tərcüməsini Ģərhlərlə, qeydlərlə, terminlərin izahı ilə və çoxsaylı
coğrafi adların, qəbilə, tayfa və sülalə adlarının göstəriciləri ilə daha da
zənginləĢdirmiĢdir. Tərcümənin məziyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki,
mütərcim müəllifm yalnız əski əlifba ilə verdiyi toponimlərin, sözlərin müasir
əlifba ilə oxunuĢunu da vermiĢ, ərəb və fars dillərində olan və tərcüməsi mövcud
olmayan bir sıra mətnləri isə Azərbaycan dilinə çevirərək əsərə əlavə etmiĢdir.
Beləliklə, Azorbaycanın görkəmli ortaəsrĢünas alimi prof. V.Z.Piriyev
Ə.Z.V.Toğanın “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” əsərini doğma dilimizə
yaradıcılıqla tərcümə etmiĢdir. Əlbəttə, bütün bunlar, əsərin daha elmi və
təkmilləĢmiĢ Ģəkildə oxucuya çatdırılmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. ġübhə
etmirəm ki, prof. V.Z.Piriyevin bu tərcüməsi mütəxəssis ziyalıların, tələbələrin,
ümumiyyətlə geniĢ oxucu kütləsinin türk dünyasının tanınmıĢ alimi Əhməd Zəki
Vəlidi Toğanın elmi irsi ilə daha yaxından tanıĢ olmalarına kömək edəcək və hamı
tərəfindən rəğbətlə qarĢılanacaqdır!
Yaqub MAHMUDOV Əməkdar elm xadimi,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü,
tarix elmləri doktoru, professor
5
ÖN SÖZ
Əhməd Zəki Vəlidi Toğan (1890-1970) ictimai-siyasi və elmi fəaliyyəti ilə
dünyada və ilk növbədə türk aləmində tanınmıĢ Ģəxsiyyətlərdən olmuĢdur. Hələ
gənc yaĢlarından siyasətə qoĢulan Vəlidi sonralar keĢməkeĢli həyat sürmüĢ,
BaĢqırdıstanda bolĢeviklər hakimiyyətə gələndən sonra mühacirət etmiĢ,
Hindistandan tutmuĢ Fransa, Almaniya kimi ölkələrdə yaĢamalı olmuĢ, lakin
ömrünün əsas hissəsini Türkiyədə keçirmiĢdir. Müəllifin həyatına və elmi
yaradıcılığına həsr olunmuĢ bölmədə onun keçdiyi ömür yolu ətraflı Ģərh edilir və
bəlli olur ki, o, 40-cı illərin ikinci yarısından məhsuldar elmi fəaliyyətlə məĢğul
olmuĢdur. Onun türk dünyasına, o cümlədən Azərbaycana həsr olunmuĢ əsərləri
elmi ictimaiyyətin diqqət mərkəzindədir. Bunlardan biri oxucuların istifadəsinə
təqdim olunan məzkur “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” əsəridir. Əsər əslində
müəllifin 1928-1931-ci illərdə Ġstanbul universitetində oxuduğu 4 məruzədən
ibarətdir. Həmin məruzələr sonralar “Azərbaycan Yurd birliyi məcmuəsi”nin
müxtəlif nömrələrində nəĢr olunmuĢdur. Tərcümədə məruzələrin Rusiya EA
ġərqĢünaslıq Ġnstitutunun kitabxanasında mühafizə olunan surətindən (inv. 3578)
istifadə edilmiĢdir.
Ə.Z.Vəlidinin “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” əsəri (məruzələri), adından
göründüyü kimi, sırf tarixi-coğrafi mövzuya həsr olunmuĢdur. I məruzədə
Dərbənd, Bərdə, Samur körpüsü, Abxaz, Quba, ġabran, ġamaxı, Bərzənc kimi
toponimlərdən bəhs olunursa, II, III və IV məruzələr “Bakı - ƏrəĢ - ġəki –
Zaqatala” zonasının toponimlərinə həsr edilmiĢdir. Müəllif çoxsaylı toponimlərdən
söhbət açır, onların tarixini Ģərh edir, bir qisminin lokalizasiyasını dəqiqləĢdirməyə
səy göstərir. Beləliklə, aydın olur ki, əsər, əsasən Azərbaycanın bir hissəsinin -
ġirvanın tarixi-coğrafiyasını əks etdirir.
Ərəb, fars, rus, türk, baĢqırd dillərini sərbəst bilməsi, alman və s. avropa
dillərindən bəhrələnməsi Ə.Z.Vəlidiyə bir çox orta əsr tarixi mənbələrindən
faydalanmasına imkan yaratmıĢdır. Cəmi 51 səhifəlik məruzələrdə 50-yə qədər ilk
mənbədən istifadə olunması, 30-dan artıq tanınmıĢ ĢərqĢünas alimlərə istinad
edilməsi müəllifin bacarıqlı tədqiqatçı olduğunu, hər bir məsələyə ciddi
yanaĢdığını göstərir. Onun istifadə etdiyi ilk mənbələr sırasında Bəlazuri, Təbəri,
Ġbn Xordadbeh, Əl-Yəqubi, Ġbn əl-Fəqih, Ġbn Rusta, Qudama ibn Cəfər, Əl-
Məsudi, Əbu Düləf, Əl-Ġstəxri, Ġbn Havqəl, Əl-Müqəddəsi, Əl-Biruni, Əl-Ġdrisi,
Əl-Qərnati, Ġbn əl-Əsəm əl-Kufi, Nəsəvi, Yaqut Həməvi, Zəkəriyyə Qəzvini,
Fəzlullah RəĢidəddin, Həmdullah Qəzvini, ġərəfəddin Əli Yəzdi, ƏbdürrəĢid
Bakuvi, Ġskəndər MünĢi, Övliya Çələbi, AĢiq Çələbi, A.A.Bakıxanov və s. Ģərq
müəlliflərinin əsərləri ilə yanaĢı, Strabon, Ptolomey, Rubruk, Adam Oleari,
Kaempfer, Hanvey, VaxuĢti və baĢqalarının əsərlərinə də təsadüf olunur.
Ə.Z.Vəlidi ilk mənbələrlə yanaĢı, öz sələflərinin - bir çox görkəmli
ĢərqĢünas alimlərin - Karaulov, Ġ.Berezin, B.Dorn, S.Gmelin, V.Minorski, Sısoyev,