1. Tabiiy va sintetik kauchuk. Kauchukni qo’llanish sоhalari. Kauchukni tuzilishi va хоssalari

MAVZU: KOUCHIKLARNING INSONLAR HAYOTI VA ULARDAN FOYDALANISHNING SAMARALI JIHATLARI
REJA:
1.Tabiiy va sintetik kauchuk.
2.Kauchukni qo’llanish sоhalari.
3.Kauchukni tuzilishi va хоssalari.


1. Tabiiy va sintetik kauchuk - Rezina aralashmasining 10-98%ini kauchuklar tashkil qiladi. Kauchuklar tabiiy va sintetik pоlimerlar bo’lib, оddiy хarоratlarda yuqоri elastiklik хоssasiga ega.
Tabiiy kauchuk asоsan hindlarning «kaоchоu» so’zidan оlingan bo’lib «daraхt yig’isi» degan ibоrani anglatadi, ya’ni kauchukli daraхtlarni kesganda undan suyuqlik ajralib chiqadi demakdir.
Shuning uchun hindlar juda qadim zamоnlardan оq yog’оch smоlasi (kauchuk)dan fоydalanib kelganlar. Shunday qilib, natural (tabiiy) kauchuk kauchuk tashuvchi (hоsil qiluvchi) o’simliklar (daraхtlar)dan оlinadi. U efirda, benzinda va mineral mоylarda yaхshi eriydi, suvda esa erimaydi. Kauchuk 90^оS gacha qizdirilganda yumshab, juda yopishqоq bo’ladi, 0^оSdan past хarоratda esa qattiq va mo’rt bo’lib qоladi.
Tabiiy kauchuk zahiralari hоzirgi zamоn teхnikasi talablarini qоndirmaganligi uchun sintetik kauchuklardan fоydadaniladi. Dunyoda birinchi sintetik kauchuk 1932 yilda divinildan Rоssiyada, rus оlimi S.V.Lebedev tоmоnidan ishlab chiqilgan. Hоzirgi paytda sintetik kauchuk ishlab chiqarish keng rivоjlangan. Kauchuklarning asоsiy turlari va ishlatilish sохalari quyidagi jadvalda keltirilgan:

tb№	Kauchuk turi	Nоmi va markasi	Ishlatilish sохalari
1.	Оddiy	Tabiiy(NK), Natriy- butadienli(SKB), Butadien-stirоlli (SKS-30, SKS-30a), Butadien- metilstirоlli (SKMS-30)	Sоvuqbardоshlik, хarоratbardоshlik va kimyoviy chidamilik kabi talablar qo’yilmaydigan avtоshinalar, ebоnit buyumlar, rezina pоyabzal, transpоrter lentalari va bоshqa buyumlar tayyorlanadi
2.	Mоy va benzinga chidamli	Nairit (pоliхlоrprenli kauchuk), Butadien- nitrilli (SKN-18, SKN-26, SKN-10)	Mоy va benzin ta’siriga chidamli hamda yuqоri хarоrat ta’sirida ishlaydigan –ilоflar (rukava), zichlоvchilar, mоy va yoqilg’i idishlari(kanistrlar), shlanglar va bоshqa buyumlar tayyorlanadi.
3.	Sоvuq bardоsh	Butadienli(SKBM), Butadien-stirоlli (SKS-10, SKSM-10)	Sоvuqbardоshligi yuqоri bo’lgan shinalar, transpоrter lentalari kabi buyumlar ishlab chiqariadi.
4.	Хarоrat bardоsh	Silikоnli(SKT), Butadien- nitrilli (SKN-40)	Yuqоri harоrat ta’siriga chidamli zichlоvchi, dielektrik va bоshqa buyumlar оlinadi. SKT asоsidagi buyumlar -70dan 250^оSgacha bo’lgan хarоrat ta’sirida ishlay оladi.

Loyiha metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:

O'quv topshiriqlarini ishlab chiqadi. Ta'lim oluvchilar mustaqil ravishdagi darslik, sxemalar, tarqatma materiallar asosida topshiriqqa oid ma'lumotlar yig'ishadi.
Ta’lim oluvchilar mustaqil ravishdagi shi rejasini ishlab chiqadi. Ish rejasida ta'lim oluvchilar ish bosqichlarini, ularga ajratilgan vaqt va texnologik ketma-ketligini, material, asbob-uskunalarni rejalashtirishlari kerak. Kichik guruhlar ish rejalarini taqdimot qiladilar. Ta'lim oluvchilar ish rejasiga asosan topshiriqni bajarish bo'yicha qaror qabul qiladilar. Ta’lim oluvchilar o'qituvchi bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar bo'yicha erishilgan natijalarni muhokama qiladilar. Bunda har xil qarorlar taqqoslanib, eng maqbul variant tanlab olinadi. O'qituvchi ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikda “Baholash varakasi”ni ishlab chiqadi.
Ta’lim oluvchilar topshiriqni ish rejasi asosida mustaqil ravishdagi amalga oshiradilar. Ularni individual yoki kichik guruhlarda ishlash mumkin.
Ta’lim oluvchi ishini o‘zlarini tekshiradilar. Bundan kichik bo'lgan guruhlar bir-birlarining ish qismlarini baholashga ham jalb qilinadi. Tekshiruv natijalarini “Baholash varakasi”da qayd etiladi. Ta’lim oluvchi yoki kichik guruhlar hisobot beradilar. Ish yakuni quyidagi shakllarning birida hisobot qilinadi: og‘zaki hisobot; materiallarni namoyish qilish orqali hisobot; loyiha ko‘rinishdagi yozma hisobot.
O‘qituvchi ta’lim oluvchilar ish jarayonini va natijalarni birgalikda yakuniy suxbat davomida tahlil qilishadi. O‘quv amaliyoti mashg'ulotlarida erishilgan ko‘rsatkichlarni me’yoriy ko'rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Agarda me’yoriy ko‘rsatkichlarga erisha olmagan bo‘lsa, uning sabablari aniqlanadi.
O'qituvchi loyiha metodini qo'llab-quvvatlash uchun topshiriqlarni ishlab chiqish, loyiha ishini dars rejasiga kiritish, topshiriqni ta'lim oluvchilarning ishi bilan tanishtirish, ularni loyiha bilan tanishtirish, loyihalash jarayoni bilan tanishish, loyihalash qobiliyatini kuzatish va to'ldirishni qayta tiklash zarur. Loyiha metodini amalga oshirishning uch hil shakli, ya’ni jamoaviy, yakka va kichik guruhlarda ishlash mavjud.
Loyiha usuli - bu talaba o'z muammolarini qo'yadigan va hal qiladigan o'quv vaziyatlarini yaratishga imkon beradigan texnika va uslublar to'plami, shuningdek, talabaning mustaqil faoliyatiga hamrohlik qilish texnologiyasi. Loyiha - bu o'qituvchi tomonidan maxsus tashkil etilgan va o'quvchining sub'ektiv muhim muammosini hal qilish uchun bolalar tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladigan, mahsulot yaratish va uni og'zaki yoki yozma taqdimot doirasida taqdim etish bilan yakunlangan harakatlar majmui.
Loyiha usulida raqam mavjud afzalliklari:
- nazariya va amaliyot o'rtasidagi oqilona muvozanatni saqlash, o'quv faoliyatini tashkil qilish imkonini beradi;
- ta'lim jarayoniga muvaffaqiyatli integratsiyalashgan;
- ta’lim jarayoniga oson mos tushadi. Bu texnologiya mamlakatimiz didaktikasi, pedagogik psixologiya va xususiy metodlar yutuqlarini saqlab qolgan holda har qanday fan bo‘yicha har qanday dastur, ta’lim standarti tomonidan belgilangan maqsadlarga erishish imkonini beradi;
- bu usul gumanistik bo'lib, nafaqat muvaffaqiyatli assimilyatsiya qilishni ta'minlaydi o'quv materiali balki bolalarning intellektual va axloqiy rivojlanishi, ularning mustaqilligi, o'qituvchiga va bir-biriga nisbatan xayrixohligi;
- loyihalar bolalarni birlashtiradi, muloqot qilish qobiliyatini, boshqalarga yordam berish istagini, jamoada ishlash qobiliyatini va birgalikdagi ish uchun mas'uliyatni rivojlantiradi;
- e'tiborni talaba tomonidan bilim hajmini passiv to'plash jarayonidan axborot resurslarining mavjudligi sharoitida turli faoliyat usullarini o'zlashtirishga yo'naltirish imkonini beradi.
Loyihaga asoslangan ta'lim o'quvchilarning o'zlarini haqiqiy o'qitishni rag'batlantiradi, chunki u:
- shaxsga yo'naltirilgan;
- turli didaktik yondashuvlardan foydalanadi;
- o'z-o'zini rag'batlantirish, bu ish tugashi bilan qiziqish va ishtirok etishni anglatadi;
- muayyan holatda o'z tajribangizdan va boshqalarning tajribasidan o'rganish imkonini beradi;
- o‘quvchilarning mehnat mahsulidan foydalanishdan qoniqish hosil qiladi.
Loyiha uslubiga qiziqishning ortishi asosiy yo'nalishlarni amalga oshirish imkonini berishi bilan izohlanadi modernizatsiya umumiy ta'lim:
- ta'lim mazmunining integratsiyasi;
- axborot texnologiyalaridan foydalanuvchi ko'nikmalarini rivojlantirish;
- axborot, kommunikativ va ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirish;
- o'quvchilarda bilim, amaliy ko'nikma va malakalar sub'ekti sifatida o'zlariga nisbatan alohida munosabatini shakllantirish.
Loyihalash jarayonida talaba tomonidan shakllantiriladigan malakalar “yig‘uvchi-bilim” mashg’ulotidan farqli ravishda hayotiy aqliy va amaliy harakatlarning mazmunli bajarilishini shakllantiradi. Boshqacha aytganda, kognitiv, axborot, ijtimoiy, kommunikativ va boshqa kompetentsiyalarning tarkibiy qismlari shakllanadi. Bularga, masalan:
- ob'ektiv dunyoni yaxshilash, narsalarning (va xizmatlarning) iste'mol sifatini yaxshilashga bo'lgan ehtiyojlarni aniqlash qobiliyati;
- vazifani, o'quv vazifasining mohiyatini, tengdoshlar va o'qituvchi bilan o'zaro munosabatlarning tabiatini, bajarilgan ish yoki uning qismlarini taqdim etish talablarini tushunish qobiliyati;
- ishning yakuniy natijasini rejalashtirish va uni og'zaki shaklda taqdim etish qobiliyati;
- harakatlarni rejalashtirish qobiliyati, ya'ni vaqt, kuch va mablag'lar byudjetini boshqarish. Bosqichlarga sarflangan vaqtni taxminiy baholagan holda harakatlar ketma-ketligini tuzing; - umumlashtirilgan loyihalash algoritmini bajarish qobiliyati;
- ilgari qabul qilingan qarorlarga tuzatishlar kiritish qobiliyati;
- har bir dizayn bosqichining natijalari va muammolarini konstruktiv muhokama qilish qobiliyati; konstruktiv savollar va yordam so'rovlarini shakllantirish (maslahat, qo'shimcha ma'lumotlar, jihozlar va boshqalar);
- fikrlarni ifoda etish qobiliyati konstruktiv qarorlar texnik chizmalar, sxemalar, chizmalarning eskizlari, maketlar yordamida;
- mustaqil ravishda kerakli ma'lumotlarni qidirish va topish qobiliyati;
- zarur hisob-kitoblar (konstruktiv, texnologik, iqtisodiy) uchun sxemalarni tuzish, ularni og'zaki shaklda taqdim etish qobiliyati;
- natijalarni rejalashtirilganga erishish nuqtai nazaridan, bajarilgan ish hajmi va sifati, mehnat xarajatlari va yangilik nuqtai nazaridan baholash qobiliyati;
- boshqalar tomonidan bajarilgan loyihalarni baholash qobiliyati;
- loyihalarni baholash mezonlarini tushunish qobiliyati;
- loyihalarni ommaviy himoya qilish jarayonida o'z loyihangizni himoya qilish qobiliyati;
- professional dizayn faoliyati to'g'risida, natijada o'zini namoyon qiladigan dizaynerning individualligi haqida g'oyalarni qurish qobiliyati, tayyor mahsulotdagi muvaffaqiyat zamonaviy dunyo ko'p jihatdan insonning o'z hayotini tashkil qilish qobiliyati bilan belgilanadi: maqsadlarni aniqlash, zarur resurslarni topish va jalb qilish, harakatlar rejasini ishlab chiqish va uni amalga oshirib, belgilangan maqsadlarga erishish mumkinmi yoki yo'qligini tahlil qilish. Ko'pgina tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, eng ko'p muvaffaqiyatli odamlar siyosatda, biznesda, san'atda, sportda - dizayndagi fikrlash turiga ega odamlar. Bugungi kunda maktabda o'quvchilar faoliyatining maxsus turi - loyiha faoliyati yordamida loyiha tafakkurini rivojlantirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud.