1 – Tajriba ishi Mavzu: Sanoat korxonalari va muassasalarda mikroiqlim sharoitlarini aniqlash Mashg`ulotning maqsadi

1-jadval
Ishlab chiqarish xonalarining ishchi hududidagi havoning harorati, nisbiy namligi va harakat tezligining maqbul va yo‘l yo‘yilishi mumkin bo‘lgan normativlari

Yil davr-lari	Ish toifasi	Harorat, ºS					Nisbiy namlik, %			Harakatlanish tezligi, m/s
		maqbul	yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan				maqbul	doimiy va doimiy bo‘lmagan ish joylarida yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgandan ko‘p bo‘lmagan	maqbul ortiq bo‘lmagan		doimiy va doimiy bo‘lmagan ish joylarida yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
			yuqori chegara		quyi chegara
			ish joylarida
			doimiy	doimiy emas	doimiy	doimiy emas
Yilning sovuq davri	Yengil – Ia	22-24	25	26	21	18	40-60	75	0,1		ko‘p bo‘lmagan 0,1
	Yengil – Ib	21-23	24	25	20	17	40	75	0,1		ko‘p bo‘lmagan 0,2
	O‘rta og‘irlik-da – IIa	18-20	23	24	17	15	40	75	0,2		ko‘p bo‘lmagan 0,3
	O‘rta og‘irlikda – IIb	17-19	21	23	15	13	40	75	0,2		ko‘p bo‘lmagan 0,4
	Og‘ir – III	16-18	19	20	13	12	40-60	75	0,3		ko‘p bo‘lmagan 0,5
Yilning iliq davri	Yengil – Ia	25-27	31	32	24	23	40-60	30 (bo‘lda 32ºS)	0,1		0,3-0,5
	Yengil – Ib	24-26	31	32	23	22	40-60	35 (bo‘lda 31ºS)	0,2		0,3-0,6
	O‘rta og‘irlik-da – IIa	23-25	30	31	22	21	40-60	40 (bo‘lda 30ºS)	0,3		0,3-0,7
	O‘rta og‘irlik-da – IIb	22-24	29	30	21	20	40-60	45 (bo‘lda 29ºS)	0,3		0,4-0,7
	Og‘ir – III	21-23	27	29	20	19	40-60	500 (bo‘lda 28ºS)	0,4		0,4-0,7

Ishchi hududning gorizontal kengligi bo‘yicha hamda ish smenasi davo-mida havo harortining o‘zgarishlari yengil ishlarda 4ºS gacha, o‘rtacha og‘ir-likdagi ishlarda 5ºS gacha, og‘ir ishlarda 6ºS gacha bo‘lishiga yo‘l qo‘yilishi mumkin, bunda smena davomida xonalarning turli qismlarida va har xil balandlikda o‘lchangan havo haroratining mutlaq qiymatlari yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorlarning 1-jadvalda ko‘rsatigan chegaralaridan chetga chiqmasligi kerak.
Atrofi o‘rab qo‘yilgan konstrutsiya va qurilmalar sirtining harora-tiga 2.5 va 2.6 bandlarda belgilangan xonalar ish joylarini umumiy va mahalliy isitish va sovutish tizimlariga tarqatilmaydi.
2.6. Ishlovchilarning texnologik uskunalarning qizdirilgan sathi-dan, yoritish uskunalaridan doimiy va doimiy bo‘lmagan ish joylaridagi insolyatsiyadan issiqlik ta’sirida nurlanishining shiddati tana yuzasining 50% va undan ortiq qismi nurlanganda 35 Vt/m² dan, nurlangan yuza miqdori 25 % dan 50% gacha bo‘lganda 70 Vt/m² dan, tana yuzasining 25% gacha nurlanganda 100 Vt/m² oshmasligi kerak.
Ishlovchilarning ochiq manbalar (qizdirilgan metall, shisha, «ochiq» alanga) dan issiqlik ta’sirida nurlanishi shiddati tana yuzasining 25% gacha qismi nurlanganda 140 Vt/m² ortib ketmasligi hamda shaxsiy himoya vositalari, jumladan yuz va ko‘zlarni himoyalash vositalaridan foydalanish shart qilib qo‘yilishi lozim.
Bunda doimiy ish joylarida havoning harorati yilning issiq fasli uchun maqbul qiymatlarning 1-jadvalda ko‘rsatilgan yuqori chegaralardan, doimiy bo‘lmagan ish joylarida esa doimiy ish joylari uchun yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan yuqori chegaralardan ortib ketmasligi kerak.
2.7. Mikroiqlimning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan me’yoriy miqdor-larini belgilash ishlab chiqarish jarayoniga texnologik talablar, ularni ta’minlashning texnologik jihatdan iloji bo‘lmaganligi yoki maqsadga muvofiq emasligi iqtisodiy asoslanganligi tufayli imkoni bo‘lmagan ishlab chiqarish xonalarida ishlovchilarni yuz berishi mumkin bo‘lgan qizib ketish va sovuqqotishdan himoyalash uchun tadbirlar: havoni mahalliy sovu-tish, havo dushlari, dam olish va isinish xonalari, yuqori yoki past harorat-dan himoyalash uchun maxsus kiyimlar, shaxsiy himoya vositalari, ish va dam olish vaqtini reglamentlash kabilar ko‘zda tutilishi lozim. Issiqlikdan shikastlanishning oldini olish maqsadida to‘sib turuvchi yuzalarning harorati 45ºS dan ortib ketmasligi kerak.
O‘LCHASH VA BAHOLASH USLUBLARIGA QO‘YILGAN UMUMIY TALABLAR
3.1. Mikroiqlim parametrlarini o‘lchash yilning issiq va sovuq fasl-larida bir kun davomida ish smenasining boshida, o‘rtasida o‘tkazilishi lozim. O‘lchashlar texnologik va boshqa sabablar tufayli mikroiqlim sharoitlari tebranib turgan holatlarda ishlovchilarga ish smenasi davomida yuz beradigan eng katta va eng kichik termik yuklamalar sharoitida ham o‘tkazilishi kerak.
Mikroiqlim ko‘rsatkichlarining o‘lchangan miqdorlari 1-jadvaldagi, 2.4, 2.5, 2.6, 2.7 bandlardagi me’yoriy talablarga mos kelishi kerak.
3.2. O‘tirgan holda bajariladigan ishlarda havoning harorati, nisbiy namligi va harakat tezligi poldan yoki ish maydonchasidan 1,0 m baland-likda, tik turgan holda bajariladigan ishlarda esa 1,5 m balandlikda o‘lchanadi. O‘lchashlar doimiy ish joyida ham, doimiy bo‘lmagan ish joylari-da ham mahalliy issiqlik chiqarish, sovutish yoki namni chiqarish (qizdiril-gan agregatlar, derazalar, eshiklar o‘rni, darvozalar, ochiq vannalar va h.k.) manbalaridan eng yaqin va eng uzoq masofada bir marotaba o‘lchanadi.
3.3. Ish joylari zichligi katta bo‘lgan xonalarda mahalliy issiqlik chiqarish, sovutish yoki nam chiqarish manbalari mavjud bo‘lmagan xonalarda havoning harorati, nisbiy namligi va harakat tezligini o‘lchash uchastkalari butun xona bo‘ylab 2-jadvalga muvofiq taqsimlanadi.


2-jadval
Mikroiqlim parametrlarini
o‘lchash uchastkalarining eng kam miqdori

Xonaning maydoni, m2	O‘lchash uchastkalari soni
100 gacha	4
101 – 400	8
400 dan ortiq	Uchastkalar soni ular orasidagi masofa bilan belgilanadi, ushbu masofa 10 m dan ortmasligi lozim

3.4. Tadqiqot maqsadlariga muvofiq ravishda ishchi hududning tikligi bo‘yicha, havo harorati va uning harakat tezligidagi tafovutlarni aniqlash uchun pol yoki ish maydonchasidan 0,1; 1,0 va 1,7 m balandlikda tanlab o‘lchashlar o‘tkaziladi.
Mazkur darajalarda o‘lchangan miqdorlarning har biri 1-jadvalning, 2.4, 2.5, 2.6 bandlarning talablariga mos kelishi kerak.
3.5. Nurli issiqlik manbalari mavjud bo‘lgan sharoitda doimiy va doimiy bo‘lmagan ish joylarida issiqlik nurlanishining shiddatligini uskuna priyomnigini pol yoki ish maydonidan 0,5; 1,0 va 1,5 m balandlikda tushadigan oqimga perpendikulyar joylashtirilgan holda mabalarning har biridan eng yuqori issiqlik nurlanishiningyo‘nalishi bilan aniqlash zarur.
Ushbu darajalarning har birida issiqlik nurlanishi o‘lchangan issiq-lik inurlanishining shiddati 2.7 bandning me’yoriy talablariga mos keli-shi lozim.
3.6. To‘sib turuvchi konstruksiyalar (devorlar, shift, pol) lar yoki qu-rilmalar (ekran va sh.k.) larning ichki yuzalarining, texnologik uskunalar yoki to‘sib turuvchi qurilmalarning tashqi yuzalarining haroratini o‘lchash ishchi hududda doimiy va doimiy bo‘lmagan ish joylarida bajarilishi kerak.
3.7. Havoning harorati va nisbiy namligi psixrometrik tamoyillarga asoslangan uskunalar (aspiratsion psixrometr va boshqalar) bilan o‘lchani-shi kerak. Joylarda o‘ichash vaqtida nurli issiqlik manbalarini yo‘qlish sababli aspiratsion psixrometr ko‘rsatkichlari bilan solishtirish sharoit-larida havo harorati va nisbiy nomligi sutkalik va haftalik termograflar va gigrograflar yordamida baholanadi.
3.8. Havoning harakat tezligini rotatsiyali harakatli anemometrlar (parrakli anemometrlar) bilan o‘lchash zarur. Havo harakatining kichik miq-dordagi (0,3 m/s dan kam) tezliklari, ayniqsa turli yo‘nalishlardagi oqimlar mavjud bo‘lgan sharoitda elektroanemometrlar hamda silindrik yoki sharsimon katatermometrlar bilan o‘lchanishi kerak.
3.9. To‘sib turuvchi konstruksiyalar (devorlar, pol, shift) lar yoki qurilmalar (ekran va sh.k.) ning ichki yuzalarining, texnologik uskuna yoki uni o‘rab turuvchi qurilmalarning tashqi yuzalarining issiqlik nurlanishi, harorati termoelektrik samara tamoyiliga asoslangan uskunalar (aktino-metrlar, bolometrlar, elektrotermometrlar i boshqalar) bilan o‘lchash lozim.
3.10. O‘lchash diapazoni va o‘lchov uskunalarining yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatoliklari 3-jadvaldagi talablarga javob berishi kerak.