03-Evliya Chelebiye Gore Guneybati Anadolu (Aydin, Denizli, Muyula)

18 
 
çoktur. Kethudayeri, Dergah-ı Ali yeniçeriyanın serdarı ve kale dizdarı vardır. Kırk 
neferinin yarısı İzmir Sancakburnu Kalesi’ne nakledilmiştir.”
61
Aydın İli, Aydın Sancağı olarak Osmanlı idari teşkilatlanmasında adı geçen 
şehir, Anadolu Beylerbeyliğine bağlı vilayetler içinde görülmektedir. XV ve XVI. 
yüzyılda Anadolu Eyaletine bağlı Aydın Livası içerisindeki bağlı kazalar ise 
şunlardır: Tire, Birgi, Güzelhisar, Sultanhisar, Kestel, Arpaz, Bozdoğan, Yenişehir, 
Sart, Alaşehir, İzmir, Urla, Çeşme ve Ayasluğ idi.
62
XVI. yüzyılın ikinci yarısında 
Aydın Sancağı’nın sahil kesimindeki bazı kazalardan Kaptanpaşa adı verilen yeni bir 
eyalet teşkil edildi ve İzmir, Ayasuluk, Çeşme, Söke, kazaları Sığla Sancağına 
bağlandı.
63
XVII. yüzyılda Tire’nin Sancak merkezi Güzelhisar’ın (Aydın) ise kaza 
merkezi olduğunu görüyoruz.
64
Ayrıca XVII. yüzyılda Aydın Sancağı’nda ki kaza 
sayısı artmış eski kazalara Bayındır, Balyambolu, Keles, Köşk, Amasya ve İnegöl 
kazaları da eklenmiştir.
65
  Dönemin diğer bir kaynağı olan Cihannüma’da ise Aydın 
Livası’nın sınırları ve kazaları şu şekilde verilmiştir. Kuzeyde Manisa, Batıda Sığla, 
Güneyde Menteşe, Doğuda ise Kütahya. Kazalar; Arpaz, Alaşehir, Amasya, Ortakçı, 
Ayasuluğ (Sığlaya tabi), İnegöl (Aydın), Balyambolu, İnebayındır, Birgi, Bozdoğan, 
Tire, Sart, Sultanhisarı, Karacakoyunlu (diğer adı Tire Bölmesi), Kestel (diğer adı 
Nazlı), Keles, Güzelhisar, Köşk, Vakıf, Yenişehir, Gönik, Kestre, Bayramoğlu 
(Karakoyunlu).
66
Evliya’nın söylediği gibi Güzelhisar Voyvoda tarafından yönetilir. 
Voyvodalar XVII. yüzyılda ortaya çımış ve XVIII yüzyılda yaygınlaşmıştır. Has olan 
yerlere voyvoda atanmaktadır. Sancakbeği ile aynı göreve sahiptir. Voyvodalar yerli 
aileler arasından seçilmektedir. Denizli, Güzelhisar, Menemen, Soma, Akhisar, 
                                                           
61
Seyahatname, s.79
62
Fehameddin Başar, Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730), Ankara 1997, s.18;  Akın, a.g.e, s.86
63
Emecen, a.g.m, s.236
64
Akın, a.g.e, s.87
65
Akın, a.g.e, s.87; Emecen, a.g.m, s.236
66
Kâtip Çelebi, Cihânnüma,(İbrahim Müteferrika Baskısı), s.636

---

19 
 
Manisa, Uşak, İzmir, Bayındır gibi yerler voyvoda ile idare edilirdi.
67
Kadı ise 
Osmanlı Devleti’nde şer’i ve hukuki işleri halleden mahkemelrdeki görevlilerdir. 
Kadılar gördükleri dava üzerinden harç alırlar. Kadılar bu kazalara gelire göre tayin 
edilirdi.
68
Şeyhülislam (Müftü), şer’i ve hukuki meseleleri Hanefi fıkhı üzerine çözen 
ve ilmiye sınıfından görevlilerdi. Kazalardaki bu görevlilerin sosyal hayattaki etkileri 
büyüktü.
69
Nakibü’l-eşraf peygamber soyundan gelen seyyid denen kişilerin işleri ile 
uğraşırlardı.
70
Kethüdayerin görevi altı bölük halkının davalarının şer’i ile 
görülmesini sağlamak ve reayayı rencide edenleri cezalandırmaktı.
71
Yeniçeri Serdarı 
taşrada bulunan yeniçeri ocağının başındaki görevlilerdir. Buradaki bütün asayiş 
onlardan sorulurdu.
72
Dizdar ise Osmanlı Devleti’nde kale komutanlarına verilen 
isimdir. Bütün kale onlardan sorumlu idi.
73
Buraya kadar Aydın’da bulunan 
görevlilerin Osmanlı taşra teşkiltı içerisindeki görevlerini kısaca belirtmiş olduk.
Bu şekilde Aydın İli’nin XVII. yüzyılda yani Evliya’nın ziyaret etmiş olduğu 
dönemlerde sınırlarını belirlemiş bulunuyoruz.
2. Fiziki Görünüm
Aydın Şehri Batı Anadolu’da, Büyük Menderes Vadisi’nin kuzey kenarında 
eskilerin Messogis dedikleri dağlar (Aydın Dağları) eteğinde kurulmuştur.
74
Aydın 
Vilayeti'nin kuzeyinde İzmir, güneyinde Muğla, doğusunda Denizli Vilayetleri ve 
batısında İzmir'in Kuşadası Kazası ile Ege Denizi'nin bir parçası vardır. Vilayetin 
                                                           
67
Yücel Özkaya, “XVIII. Yüzyılda Taşra Yönetimine Genel Bir Bakış”, Yeni Türkiye, c.XIII, 2002 Ankara, 
s.700-701 
68
 Yusuf Halaçoğlu, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK, 1998 Ankara, 
s.124-125; Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Toplum Yapısı, Kültür Bkanlığı 
Yayınları, 1985 Ankara, s.207-208 
69
 Halaçoğlu, a.g.e, s.147; Özkaya, a.g.m, s.702
70
 Özkaya, a.g.m, s.702
71
 Özkaya, a.g.e, s.35
72
 Özkaya, a.g.e, s.33
73
 Özkaya, a.g.m, s.704
74
Darkot, “Aydın”, İA, s.61

---

20 
 
satıh genişliği 7580 murabba genişliğindedir.
75
Denizden yüksekliği 55-80 m. olup 
İlkçağlardaki adı Tarlles’tir.
76
Aydın Türklerden evvelki devirlerin Tralles Şehri’ne 
varis olmuş ve hemen hemen onun yerinde kurulmuştur.
77
Türkler tarafından ele 
geçirilişinden yakın zamana kadar buraya Aydın Güzel-Hisarı, yada sadece Güzel-
Hisar adı verilmiştir.
78
Özellikle Osmanlılar devrinde XVII. yüzyılda Menemen’in 
kuzeyindeki Güzelhisar’dan ayırt etmek için Güzlhisar-ı Aydın adı kullanılmıştır.
79
Aydın Büyük Menderes Ovası’nın kenarında , dağların eteğini dar bir vadi ile yaran 
Tabâkhane (Eudon) deresinin vaktiyle ova kenarına getirmiş olduğu alüvyonların 
takriben 60-80 m. yüksekliğindeki  meyilli sathı üzerine yerleşmiştir.
80
Evliya Çelebi “şehrin havası sahil havası gibidir. Kıble tarafında Menderes 
Nehri’ne varınca güney tarafı iki menzil ta deniz kıyısında Balat’a varıncaya kadar 
büyük bir ovadır.”
81
diye ifade eder. Aydın’ın bulunduğu yer Batı Anadolu’nun en 
mühim tabi yollarından birini teşkil eden Büyük Menderes Vadisi’nde, bu nehrin 
soldan aldığı en önemli kol olan ve Menteşe bölgesinin içine sokulup, ikinci tabi bir 
yolu meydana getiren Çine Çayı’nın kavuşma noktasında bulunması ile de göze 
çarpar. 
82
Aydın’ın kuzeyinde birleşik bir yığıntıdan, batıya doğru yavaş yavaş 
birbirinden ayrılmak sureti ile denize ulaşan ve menderes vadisini geniş bir vadi 
içinde bırakan sıradağlar Aydın'ın sınırlarını belirler.
83
Dolayısıyla bu büyük ova Ege 
Denizi kıyılarını Anadolu içlerine bağlayan ana kol üzerinde mühim bir yere 
sahiptir.
84
Evliya ayrıca şehrin görünüşü hakkında şunlarıda söyler. “Şehrin dört bir 
tarafında birer ikişer saat mesafede bağlar şehri çevrelemiştir. Bağ, bahçe, gülistan, 
                                                           
75
Asaf Gökbel-Hikmet Şölen, Aydın İli Tarihi-1- Eski Zamanlardan Yunan İşgaline Kadar, s.7
76
Emecen, “Aydın”, DİA, s.235
77
 
Darkot, a.g.m, s.61
78
Darkot, a.g.m, s.61;Emecen, a.g.m, s.235
79
Emecen, a.g.m, s.235; Akın, a.g.e, s.87
80
Darkot, “Aydın”, İA, s.61
81
Seyahatname, s.84
82
Darkot, “Aydın”, İA, s.61
83
Gökbel-Şölen, a.g.e, s.7
84
Darkot, “Aydın”, İA, s.61

---