“Molla Nəsrəddin” jurnalının ikinci redaktoru
kimi o, böyük demokrat Cəlil Məmmədqulu-
zadənin milli istiqlal mücadiləsi hərəkatında
“qabaq cərgədə” təmsil olunmuşdur. Ədəbiy-
yatşünaslıq elmində “döyüşkən mollanəsrəd-
dinçi” adlandırılması Əliqulu Qəmküsarın
özünün və sənətinin xarakterini dolğun şəkildə
ifadə edir.
Bununla belə, Əliqulu Qəmküsarın fəa-
liyyəti çoxcəhətli olub, mədəniyyət sahəsini
də əhatə edir. Görkəmli yazıçı Cəlil Məm-
mədquluzadənin “Ölülər” əsərindəki Şeyx
Nəsrullah obrazını 1916-cı ildə Bakı səhnə-
sində böyük məharətlə yaratmaqla Əliqulu
Qəmküsar Azərbaycan teatr tarixinə öz im-
zasını atmışdır. Teatr sahəsində geniş fəaliyyət
göstərməsə də, yalnız Şeyx Nəsrullah obrazı
onun mədəniyyət tariximizdə layiqli yer qa-
zanması üçün kifayətdir. Dövrün “ən böyük
teatr hadisəsi” hesab edilən “Ölülər” tama-
şasında professional səhnə xadimi Mirzağa
Əliyevin İskəndər obrazında göstərdiyi mə-
harəti Şeyx Nəsrullah obrazını xüsusi istedadla
canlandırmaqla həvəskar aktyor Əliqulu Qəm-
küsar nümayiş etdirə bilmişdi. “Molla Nəs-
rəddin”ə qədərki dövrdə Culfada həvəskar-
lardan ibarət teatr tamaşaları təşkil etməsi
də Əliqulu Qəmküsarın mədəniyyət sahə-
sindəki yaddaqalan xidmətidir. Culfa dövrü
teatr fəaliyyəti sanki gələcəkdə Cəlil Məm-
mədquluzadənin “Ölülər” əsərindəki Şeyx
Nəsrullah obrazını səhnədə canlandırmaq
üçün məşq idi.
Böyük mollanəsrəddinçi şair Əliqulu
Qəmküsar 14 mart 1919-cu ildə Tiflisdə
qətlə yetirilmişdir. Şairin öldürülməsi ilə
əlaqədar müxtəlif versiyalar mövcuddur.
Dövri mətbuatda daha çox yayılmış versiya
Qəmküsarın Gürcüstan menşevikləri tərə-
findən güllələnməsi ilə bağlıdır. Fikrimizcə,
bu məsələdə sovet dövrü ədəbiyyatşünaslıq
elminin ideoloji meylinin təsiri də vardır.
Bolşevik hakimiyyəti illərində aparılmış təd-
qiqatlarda menşevik sui-qəsdin qabardılması
təbii qəbul edilə bilən əhvalatdır. Əslində
isə 1919-cu ildə bütövlüklə Zaqafqaziyada,
o cümlədən Gürcüstanda menşeviklərin möv-
qeyi çox da güclü deyildi. Həm də Əliqulu
Qəmküsarın menşeviklərlə elə bir münaqişəsi
də yox idi. Hətta bəzi ehtimallara görə
Əliqulu Qəmküsar eser-menşevik blokuna
müəyyən rəğbət bəsləmişdir. Bu halda şairin
menşeviklər tərəfindən məqsədli şəkildə
öldürülməsi versiyası çox da əsaslı görünmür.
Bu, bəlkə də sovet dövrü tədqiqatlarında
Əliqulu Qəmküsarın menşevik meyilli ol-
masını pərdələmək, onun adını və əsərlərini
elmi-ədəbi dövriyyədə saxlamaq kimi o za-
man üçün müsbət bir münasibətin, müdrik
bir düşüncənin ifadəsidir.
Əliqulu Qəmküsarın qəfil öldürülməsində
onun Qafqazda ingilislərin ağalığına qarşı
yazılmış “İngiltərə” şeirinin əsas faktora
çevrilməsi məsələsinə də yenidən baxmaq
lazım gəlir. Doğrudur, “İngiltərə” satirası
çox təsirli bir bədii nümunə olmaqla XX
əsrin əvvəllərindəki ingilis müstəmləkəçi-
liyinə vurulmuş ağır zərbə gücünə malik
əsərdir. Ancaq “İngiltərə” şeiri 1919-cu ilin
əvvəllərində yazılmış və həmin vaxt dövri
mətbuatda çap olunmamışdır. Belə olan su-
rətdə ingilis nümayəndəliyinin Azərbaycan
dilində yazılan və mətbuata çıxmayan şeirdən
qısa vaxtda xəbər tutması, onun müəllifinə
qarşı tədbir düşünüb həyata keçirməsi çətin
olardı. Xüsusən ingilislərin Gürcüstan men -
şeviklərinin əli ilə Əliqulu Qəmküsarı qətlə
yetirmələri çox da inandırıcı səslənmir.
“İngiltərə” satirasında Gürcüstanı da ingilis
ağalığından müdafiə etmək meyli də
vardır:
Əsrlərdir bu millət Asiyada kök salıb,
Hər yeri, hər ölkəni min fənd-fel ilə alıb.
Aləmi bərbad edibdir, bircə Gürcüstan qalıb,
İstəyir etsin onu da tar-mar İngiltərə.
Tarixdən məlum olduğu kimi, XX əsrin
əvvəllərində Qafqazda nüfuz və miras üstündə
mübarizə aparanlar menşeviklərdən çox bol -
şeviklər idilər. Əliqulu Qəmküsar 1917-ci
ildə yazdığı məşhur “Qarğalar” adlı felyeto-
nunda ölkədəki “hərki-hərkilik aləmi”ndə
kadetlər, müsavatçılar, federalistlər və men -
şeviklərlə yanaşı, bolşevikləri də günahkar
saymışdı. Sadəcə olaraq Əliqulu Qəmküsarın
seçilmiş əsərləri 1959-cu ildə Bakıda kitab
halında nəşr edilərkən “Qarğalar” felyetonunun
mətnindən “gah da bolşevik” ifadəsi çıxarıl-
mışdır. Bütün bunlara görə Qəmküsarın
öldürülməsində menşeviklərdən çox bol -
şevikləri təqsirli saymaq mümkün ola bilər.
Ancaq baş vermiş sui-qəsdin konkret olaraq
bolşeviklər tərəfindən təşkil edilməsinə dair
də əsaslı faktlar yoxdur. Digər ehtimallar
kimi, qətl hadisəsində bolşevik faktoru da
bu gün üçün nə qədər cəlbedici görünsə də,
özünün tam təsdiqini tapa bilmir.
Bundan başqa, fikrimizcə, Əliqulu Qəm-
küsarın Azərbaycan müsavatçıları tərəfindən
öldürülməsi faktı da məsələyə tarixi deyil,
ideoloji yanaşmanın ifadəsidir. Doğrudur,
şairin 31 yanvar 1919-cu ildə “Gələcək” qə-
zetində çıxmış “Əlaman” satirasındakı kəskin
tənqidi notlar müsavat hökumətini qıcıqlan-
dırmışdı. Ancaq məlum olduğu kimi, Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinin demokratik
ruhlu ziyalı rəhbərləri fərqli düşüncələrə dö-
zümlü münasibət bəsləmişlər. Bundan başqa,
Əliqulu Qəmküsarın qardaşı, tanınmış publisist
və ictimai xadim Rzaqulu Nəcəfovun Azər-
baycan Xalq Cümhuriyyətinin Tiflis şəhərin-
dəki konsulluğunda işlər müdiri vəzifəsində
işləməsi də qətl hadisəsindəki müsavat fak-
torunun əsassız olduğunu göstərir.
Qeyd etməliyik ki, yuxarıda qeyd edilən
təfərrüatlardan hər biri Əliqulu Qəmküsarın
həyatına sui-qəsd edilməsi üçün səbəb ola
bilərdi. Lakin bunları təsdiq edə biləcək dəqiq
sənədlər və faktlar hələ ki, aşkar edilməyib.
Ona görə də mövcud ehtimallara bir daha
nəzər salmaqla əldə etdiyimiz məlumatlar
əsasında yeni bir versiya irəli sürməyi lazım
bilirik.
Bizə görə, Əliqulu Qəmküsarın öldürülməsi
məqsədli şəkildə təşkil edilmiş hadisə olmayıb,
regiondakı hərc-mərcliyin, qatışıqlığın, “hər-
ki-hərkilik aləminin” nəticəsi idi. Vətəndaş
şair özü də baş verən qarışıqlıqdan narahatlığını
bir çox satirik şeirlərində və publisist məqa-
lələrində dəfələrlə ifadə etmişdir. Məsələn,
1917-ci ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalında
çap edilmiş aşağıdakı misraları onun dünyanın
sanki yanğına qərq olunduğundan əndişə çək-
diyini göstərməkdədir.
Hər kəs açırsa ağzın, qövlü qərəzdi yeksər,
Bir mətləb üstə hər ay bəhsi-ləsasət eylər,
Hər bir yetən qoyar boş əngini, nitq söylər,
Axır qalar yarımçıq hər məsələ, hər işlər.
Biganələr olar cəm bu dadə, bu harayə.
Dünya olubdur yanğın, bir qətrə su tapılmır,
Un yox, qəhətdir buğda, xalis çörək tapılmır,
Kimdir desin soyulmur, kimdir desin
çapılmır.
Kimdir desin soyulmur, kimdir desin
qapılmır?
Məzlum olursa aclar, çox xoşdur əğniyayə.
Publisist məqalələrində də Əliqulu Qəm-
küsar “hərki-hərkilik aləminin”, “danalı
çalıb torbalı oynayacaq” dövrün acınacaqlı
mənzərəsini canlandırmış və bu “qaragüruh”
zamanına tənqidi münasibət bəslədiyini açıq
nəzərə çarpdırmışdır. Bu qəbildən olan satirik
şeir və məqalələrin ardıcıl yazıldığı illərdə
Əliqulu Qəmküsarın müasiri olmuş digər
sənətkarlar da acınacaqlı həyatın məngənə-
sində əzab çəkmiş, hərəsi bir səbəbdən hə-
yatla vidalaşmalı olmuşdular. Firidun bəy
Köçərlinin, Məhəmməd Hadinin, Abbas
Səhhətin, Hüseyn Ərəblinskinin həyatının
faciəli sonluğu ən müxtəlif şəkildə “hərki-
hərkilik aləminin” məntiqi nəticəsi, kədərli
yekunu idi.
Əliqulu Qəmküsarın öldürülməsi hadisəsi
də ölkədə baş alıb gedən özbaşınalığın, qarışıq
zamanın əhvalatı idi. Ədəbi ictimaiyyət bu
faciəli hadisəni Azərbaycan ədəbiyyatına,
mollanəsrəddinçi hərəkata vurulan ağır zərbə
kimi qarşılamışdı. Görkəmli yazıçı Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyevin “Əliqulu Nəcəfzadəyə
atılan güllə “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin
ürəyinə dəydi” kimi sərrast deyilmiş sözləri
qətl hadisəsinə geniş mənada Azərbaycan zi-
yalılarının münasibətini ifadə edirdi.
Bütün bunlarla bərabər, professor Əziz
Şərifin “Borba” qəzetində “müsəlman de-
mokratiyasının əsl fədaisi” sayılan şairin
qətli ilə əlaqədar çap etdirdiyi “Qəmküsar”
adlı nekroloq xarakterli yazıda şairin öldü-
rülməsi hadisəsinin mahiyyətini aydınlaş-
dırmağa imkan verən işarələr vardır. Həmin
vaxt Tiflis şəhərində yaşayan 24 yaşlı Əziz
Şərifin nekroloqundan başa düşmək olur
ki, “Əliqulu Qəmküsar gecə saat on birdə
evə qayıdıb giriş qapısını döyərkən qonşu-
ların şübhəsinə tuş gəlir” və qorxudan va-
himə keçirən qonşu qadınların hay-küyünə
gələn qaradovoyun dalana açdığı atəşdən
qətlə yetirilir. Əziz Şərif bu faktı o vaxt
mətbuatda Əliqulu Qəmküsarın qatı cina-
yətkar kimi öldürülməsinə dair gedən mə-
lumatlara etiraz əlaməti olaraq nəzərə çarp-
dırmalı olmuşdu. Fikrimizcə, Əliqulu Qəm-
küsarın öldürülməsi haqqındakı bu məlumat
faciəli hadisənin canlı şahidinin təsdiq etdiyi
fakt kimi daha inandırıcıdır. Məqalədəki
“həyatımızın pərakəndəliyi... bir xalq dos-
tunu alıb apardı” fikri də qətlin düşünülmüş,
əvvəlcədən planlaşdırılmış hadisə olmadığını
göstərir.
Ümumiyyətlə, professor Əziz Şərifin
“Qəmküsar” məqaləsi böyük mollanəsrəd-
dinçi şairin həyatı və yaradıcılığını öyrənmək
üçün əhəmiyyətli mənbədir. Bu yığcam mə-
qalədə Əliqulu Qəmküsar satirasının ma-
hiyyətinə obyektiv elmi qiymət verilmişdir.
Əziz Şərifin hələ gənclik illərində yazdığı
nekroloqdakı aşağıdakı fikirlər Əliqulu Qəm-
küsarın Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki
rolunu, yerini doğru-düzgün ifadə edir:
“Mərhum son 10-15 il ərzində müsəlman
poeziyasında yarın gözəlliyini, bülbülün
cəh-cəhini və çiçəklərin ətrini tərənnüm et-
məkdən xalqın dərd-sərini, cəhalət və şərin,
meydanda inildəyən demokratiyanın ələmini
təsvir etməyə keçidin əsasını qoyan yeni
yönlü şairlər sırasında ilk yerlərdən birini
tuturdu”.
Bütün XX əsr boyu Azərbaycan ədəbiy-
yatşünaslığının mollanəsrəddinçi şair Əliqulu
Qəmküsarın yaradıcılığı haqqındakı yekun
elmi qənaətləri də əsasən bu müddəalardan
ibarət olmuşdur. Bundan başqa, Əziz Şərifin
məqaləsindəki avtobioqrafik cizgilərə dair
bəzi qeydlər şairin həyatının son illərindəki
ağır vəziyyətini aydın təsəvvür etməyə imkan
yaradır. Məqalədən öyrənirik ki, Qəmküsar
“maddi cəhətdən son dərəcə təmin olunmamış,
tez-tez cırıq palto və yırtıq başmaqda ac-ya-
lavac gəzib dolaşan, ürəyində intəhasız qəm-
qüssə, baxışlarında insana sönməz sevgi da-
şıyan istedadlı şair idi”.
Bütövlükdə Əliqulu Qəmküsarın tərcüme-
yi-halını, taleyini və sənətini öyrənmək baxı-
mından əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alaraq,
professor Əziz Şərifin məqaləsini oxuculara
təqdim etməyi faydalı hesab edirik:
“Bazar günü martın 16-da Tiflis şəhərinin
müsəlmanları faciəli şəkildə həlak olmuş,
hələ gənc olan bir şairi – Əliqulu Nəcəfovu
dərin kədər hissi ilə torpağa tapşırdılar (O,
Müsəlman Sosial-Demokrat “Hümmət” təş-
kilatının orqanı olan “Gələcək” qəzetinin
əməkdaşı idi).
Mərhum son 10-15 il ərzində müsəlman
poeziyasında yarın gözəlliyini, bülbülün
cəh-cəhini və çiçəklərin ətrini tərənnüm et-
məkdən xalqın dərd-sərini, cəhalət və şərin
meydanında inildəyən demokratiyanın ələ-
mini təsvir etməyə keçidin əsasını qoyan
yeni yönlü şairlər sırasında ilk yerlərdən
birini tuturdu.
İlk dəfə mərhum şair Sabirin getdiyi yol
1911-ci ildə o, vəfat etdiyindən sonra dalana
dirənə bilərdi. Lakin bu yolda artıq müsəlman
demokratiyasının əsl fədaisi möhkəm dayan-
mışdı. O, özünün ahəngdar, xalq dilində ya-
zılmış şeirlərində cəmiyyətimizin bütün xəs-
təliklərini əks etdirir, xalqın canını bürüyən
bütün yaraları açıb göstərirdi.
Müsəlman həyatının elə bir sahəsi yoxdur
ki, bu ilhamlı şairin diqqətindən kənarda
qalmış olsun. Çoxüzlü almazda olduğu kimi,
Qəmküsar poeziyasında da müsəlman ruha-
nilərinin ədəbsizliyi də, bəy və mülkədarların
tüfeyliliyi və zülmü də, demokratiyanın zül-
mətdə qalması, gücsüzlüyü də, qadınların hü-
quqsuzluğu da və ümumiyyətlə, türkləri Avropa
mədəniyyətindən uzaqda saxlayan hər şey öz
əksini tapır.
Mərhum şair göz yaşları içərisində gül-
dürən və hətta gülüşün özü idi. Bəzən cə-
miyyəti və onun adət-ənənələrini amansız
tənqid atəşinə tutur, başqa şair və jurnalistlərin
toxunmağa belə cəsarət etmədiyi qüsurları
açıb göstərirdi.
Qəmküsar məşhur “Molla Nəsrəddin” jur-
nalının nəşrində kifayət qədər fəal iştirak
edirdi. Bu, o jurnal idi ki, xalqımızın oyanışında
ilk qaranquş olmuşdu və Rusiya və İranın sa-
vadlı müsəlmanları həmin gənc şairin çox
gözəl, ahəngdar şeirlərini onun hər bir nöm-
rəsindən məmnuniyyətlə oxuyardılar.
Son zamanlar mərhum şair “Gələcək” qə-
zetinin nəşrində yaxından iştirak edir, orada
felyeton və şeirlərini çap etdirirdi.
Amansız tale ona öz gücünü bir daha gös-
tərmək imkanı vermədi və onu müsəlman
demokratiyasının əlindən vaxtsız alıb apardı.
Mərhum şair ən dəhşətli, ən faciəli bir şə-
raitdə dünyasını dəyişdi.
Gecə saat 11-də evə qayıdıb giriş qapısını
döyərkən qonşuların şübhəsinə tuş gəlir və...
onu qətlə yetirirlər. İki gündən sonra – dəfn
günü yerli qəzetlərdə kiçik qeyd peyda olur:
“Martın 15-nə keçən gecə Moskovskaya kü-
çəsində milisionerlər tərəfindən bir qatı cina-
yətkar öldürülmüşdür. Ölənin familiyası məlum
deyil”.
Taleyin acı istehzasına bir bax! Ən yaxşı
şairin həlakına dair məlumat xronikada “Ci-
nayətkarın qətli” başlığında verilir.
Həyatımızın pərakəndəliyi... müsəlman
poeziyasının və ədəbiyyatının əlindən gözəl
bir nəğməkarı, boğulan demokratiyaya ürəkdən
yanan bir xalq dostunu alıb apardı.
Şairin olumu da, ölümü də faciədən uzaq
ola bilmədi. O, maddi cəhətdən son dərəcə
təmin olunmamış, tez-tez cırıq palto və yırtıq
başmaqda ac-yalavac gəzib dolaşan, ürəyində
intəhasız qəm-qüssə, baxışlarında insana sön-
məz sevgi daşıyan istedadlı şair idi. Və namərd
bir insanın qaba gülləsi poeziyaya bu qədər
dəyərli incilər bəxş etmiş qələmini onun
əlindən aldı.
...Hökumət başsız qalmış müsəlmanların
hiddətli səsini eşitməli, qətlin törədilmə halını
təfsilatıyla aydınlaşdırmaq, cinayətkarı ədalətlə
cəzalandırmaq üçün ən təsirli tədbirləri
görməlidir.
Lakin şair həlak olub! Artıq heç bir qüvvə
onu geri qaytara bilməz!
Rahat yat, əziz şair!
Qəbrin nurla dolsun, əvəzsiz yoldaş”.
Əliqulu Qəmküsarın həyatı və yaradıcılığı
haqqında əhəmiyyətli elmi əsərlər yazılmışdır.
Tanınmış ədəbiyyatşünas Lətif Hüseynzadə
1950-ci ildə bu mövzuda namizədlik disser-
tasiyası müdafiə etmişdir. Həm də görkəmli
elm xadimi olan Mir Cəlal Paşayevin “Azər-
baycanda ədəbi məktəblər” adlı doktorluq
dissertasiyasında, AMEA-nın müxbir üzvü
Əziz Mirəhmədovun “Azərbaycan Mollanəs-
rəddini” monoqrafiyasındakı Əliqulu Qəm-
küsardan bəhs edən bölmələrdə satirik şairin
taleyi və sənətinin əsas istiqamətləri elmi cə-
hətdən təhlil edilib qiymətləndirilmişdir.
Bunlar Qəmküsarşünaslığa dair əhəmiyyətli
mənbələrdir.
Filologiya elmləri doktoru, professor İslam
Ağayevin “Əliqulu Qəmküsar” monoqrafiyası
mollanəsrəddinçi şairdən bəhs edən yeganə
ayrıca kitabdır. Bununla belə, həmin kitabın
nəşr edildiyi vaxtdan keçən 35 ilə yaxın müd-
dətdə elmi-ideoloji mühitdə ciddi dəyişiklik-
lərin baş verdiyini nəzərə alaraq Əliqulu
Qəmküsarın həyatı və yaradıcılığının tədqiqinə
yenidən qayıtmağı zəruri elmi vəzifələrdən
biri hesab edirik.
Eyni zamanda Əliqulu Qəmküsarın ədəbi
irsinin toplanılması və nəşri sahəsində də
yeni addımların atılmasına ehtiyac vardır.
İndiyədək şairin “Seçilmiş əsərləri” iki dəfə
kiril və latın əlifbaları ilə nəşr olunsa da,
onun külliyyatını tam əhatə etmir. İslam
Ağayevin çap etdirdiyi “Əliqulu Qəmküsarın
çap olunmuş əsərlərinin biblioqrafiyası”nda
qeyd edilən bədii-publisist yazıların böyük
əksəriyyəti mövcud nəşrlərə daxil edilmə-
mişdir. Heç şübhəsiz, şairin bu biblioqrafiyaya
düşməyən, axtarışdan kənarda qalan əsərləri
də olmamış deyildir. Ədibin məktubları da
indiyə qədərki nəşrlərə salınmamışdır. Bütün
bunların hamısının toplanılıb yeni bir mü-
kəmməl nəşrin meydana qoyulması həllini
gözləyən məsələdir.
Qeydiyyat №: 575
Əlyazmalara cavab verilmir
və onlar geri qaytarılmır
ØßÐÃqapısı
Ünvan: AZ-7000,
Naxçıvan şəhəri, “Təbriz” küçəsi 1.
Telefonlar: Məsul katib: 545-62-47
Şöbələr: 545-81-44, 545-51-18
Müxbirlər: 545-75-21, Faks: 544-52-52
E-mail: serqqapisi@nakhchivan.az
Nömrəyə məsul: Muxtar Məmmədov
Qəzet redaksiyanın kompüter mərkəzində yığılıb, səhifələnib və
Əcəmi NPB-də ofset üsulu ilə çap olunmuşdur.
Tiraj: 1000. Sifariş № 431
Baş redaktor:
MEHRİBAN SULTANOVA
4