Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
10.6. Iqtisodiyotda qo‘llaniladigan optimallashtirish modellari. 
 
Har bitta ishlab chiqarish jarayonini matematik fomulasini bilan yozib 
chiqish mumkin .Masalan, bir nechta tarmoqlarda (j= 1,2,…,n) korxonalar bor 

---

(i=1,2,…,m ). Ularning xar biri turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqaradilar Xij. 
Mahsulotdan oladigan daromadni Cij bilan begilaymiz. Undan keyin yalpi 
daromad Cij*Xij teng bo‘ladi. U daromadni albatta iloji boricha ko‘p olish kerak . 
Ya’ni C
ij
*X
ij
→ max intilishi lozim. 
Bu maqsad funksiyasi: 
∑ ∑ 𝑐
𝑖𝑗
𝑥
𝑖𝑗
→ 𝑚𝑎𝑥
𝑛
𝑗=1
𝑚
𝑖=1
Bu maqsadga etish uchun bir nechta shartlar bajarilishi kerak. YA’ni :
1) ishlatiladigan resuslar korxonada resuslarning bor zahirasidan ko‘p bo‘lishi 
kerak emas. 
∑ ∑ 𝑐
𝑖𝑗
𝑥
𝑖𝑗
≤ 𝑏
𝑖
𝑛
𝑗=1
𝑚
𝑖=1
Bu erda aij xar bita mahsulotga i-korxonodan j-tarmoqda ketadigan xarajat 
normativlari .
2) o‘zgaruvchilarning nomanfilik sharti: 
x
ij
≥ 0 
Bularni xisobga olib, ushbu chiziqli dasturlash usulining umumiy masalasini yozib 
chiqamiz: 
∑ ∑ 𝑐
𝑖𝑗
𝑥
𝑖𝑗
→ min⁡(max)
𝑛
𝑗=1
𝑚
𝑖=1
∑ ∑ 𝑐
𝑖𝑗
𝑥
𝑖𝑗
≤ 𝑏
𝑖
𝑛
𝑗=1
𝑚
𝑖=1
x
ij
≥ 0 
 
 

---

Qisqacha xulosalar 
Model iqtisodiy pognozlashni o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashni 
muxim vositasi xisoblanadi. 
Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlashtirish modellari ayrim turlari optimallash 
kriteriyasi yoki qutilgan yuqori natijasi bilan tasniflanadi. 
Tarmoqlararo balans

iqtisodiyotdagi asosiy model bo‘lib, unda xalq 
xo‘jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko‘rsatiladi. 
Natural qiymat balansini modeli xalq xo‘jaligini kompleks tavsifini aks 
ettiradi. 
Iqtisodiy matematik modellar makroiqtisodiy darajada iqtisodiy prognozlarni 
tuzishda keng qo‘llaniladi. 
Tarmoqlararo balansda sanoat, kapital qo‘yilmalar, mexnat resurslari va 
boshqa resurs etkazib beradigan tarmoqlar orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar xisobga 
olingan xolda reja davri qator yillar uchun xalq xo‘jaligi mahsulotining ishlab 
chiqarilishi va taqsimlanishi ko‘rsatkichlarini xisoblash imkonini beradi. Xalq 
xo‘jaligi balansi prognozlashtirishni mukammallashtirishning muxim yo‘nalishi-
iqtisodiy o‘sishning asosiy parametrlarini prognozlashtirishni vertifikatsion-statistik 
yondashish dinamik vaqt qatori ma’lumotlaridan maksimal foydalanishga 
asoslangan xolda ularning xaqiqiy iqtisodiy jarayonlar bilan moslangan va 
baxolanayotgan sharoitlar ma’nosini tekshirishni ko‘zda tutadi. 
 
Nazorat va muxokama uchun savollar 
1.Modellashtirish usullari. 
2.Prognozlash modellarining turlari. 
3.Mahsulot nomenklaturasiga qarab modellarni qanday
turlarga bo‘lish mumkin? 
4.Tarmoqlararo balans modellarini o‘ziga xos xususiyati nimadan iborat? 
5. Ko‘p omillik modellarni xususiyati nimadan iborat? 
6. Eko siyosat modellar to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 
7. Prognozlash modellarining roli. 
8. Makroiqtisodiy modellarning mohiyati.