Ўzbekiston respublikasi

4. Xayolning analitik-sintetik xususiyati 
Xayolning  analitik  xususiyati  bo’yicha  (nemischa  "tendens"  lotincha 
"tendere"  kelib  chiqqan  bo’lib,  psixologiyaning  tarixiy  taraqqiyoti  davomida  shar 
xil  ko’rinishlarda  shukm  surib  kelmoqda.  Analitik  sholat  xayolning  mazmunini, 
moshiyatini,  predmetini,  asosan  tubdan  yangi  mashsullar,  yangicha  obrazlar, 
timsollar,  tasvirlar  yaratilishidan,  atrof-mushitning  ifodasi,  yangi  bezakli,  jiloli 
ekanligini  qayd  qilishdan  iboratligidan  tan  olishdir.  Yangilik  elementlari,  ba'zi 
jabshalarining  qo’shimcha  alomatlar  bilan  boyitilishi,  ijod  qilinishi  xayolning 
asosiy  vazifasi  ekanligi  qoyasini  aks  ettiruvchi  tendensiya  psixologiya  fanida 
aksariyat 
ilmiy 
maktablar 
tomonidan 
tan 
olingan 
va 
taraqqiyot 
sharakatlantiruvchisi sifatida qat'iy ravishda shimoya qilinib kelinmoqda. Ikkinchi 

---

128 
 
tendensiya  biosfera  va  neosfera  to’qrisidagi  ma'lumotlar,  tasavvurlar,  ta'sirlanish, 
timsollar  ijtimoiy-  tarixiy  taraqqiyot  davomida  qaytadan  tiklanish  orqali  xayol 
mashsuli sifatida saqlanib keladi, degan qoyaga asoslanadi.  
Bu tendensiyada obrazlarning tiklanishi, saqlanishi, kuchayishi yoki o’chmas 
iz  tariqasida  uzluksiz  ravishda  inson  xotirasida,  ko’z  o’ngida  namoyon  bo’lishi, 
gavdalanishi  shayot  va  faoliyat  uchun  birlamchi  ekanligi  isbotlashga  sharakat 
qilinadi. Shar ikkala tendensiya sham xayol sholatining analitik vazifasini bajarish 
imkoniyatiga  ega bo’lib,  o’zaro  bir-birini in'kor  etish darajasiga  olib  bormasligini 
taqozo  qiladi.  Shuning  uchung  ijodiy  xayol  yangi  obrazlarning  vujudga  keltirish 
bilan  taraqqiyotga  ulush  qo’shadi,  yaqqol  voqelik  va  ularning  timsollar  shaqidagi 
ma'lumotlar,  chizqilar  tasviri  shamda  tasavvurlarini  qayta  tiklash  orqali  insoniyat 
bilimi, tajribasini boyitadi.  
Tiklovchi xayol insoniyat tomonidan oldin yaratilgan narsalar va shodisalar 
to’qrisidagi obrazlar, axboratlar sifatida qaytadan joylanishiga mushim ta'sir etadi, 
o’zining  sharakat  tezligi  bilan  shar  qanday  texnika  mo’jizasini  doqda  qoldiradi. 
Shar  ikkala  tendensiya  uyqunlashuvi  orqali  ijodiy  va  tiklovchi  xayol  turlari 
vazifasiga, ashamiyatiga, mashsuldorlik darajasiga oqilona basho berish mumkin.  
Aks sholda ikki tendensiya ikki xil talqin, turlicha yakun, o’zgacha mazmun, 
aloshida yondoshuv, ustuvorlikka davo keltirib chiqarishi ayni shaqiqatdir.  
Xayol  analitik  holatdan  yangi  obrazlarini  yaratishdan  iborat  xayol 
fenomenidan biridir; giperbolizasiya (yunoncha xuperbole bo’rttirish, kuchaytirish 
ma'nosini  anglatadi;  sxematizasiya  (yunoncha  "schema"  obraz,  shakl  vujudga 
keltirish  demakdir);  tipizasiya  (yunoncha  "tupos"  iz,  chiziq  degan  ma'noni 
bildiradi)  yoki  tipiklashtirish;  o’xshatma-muayyan  narsalarga  nisbatan  qiyoslash 
orqali mushim va nomushim tomonlaridan umumiylikni tanlab olish kabilar.  
Agglyutinasiya  fenomeni  obrazlar  (tasvirlar,  timsollar)  sintezlashuv 
jarayonining  soddaroq  ko’rinishidan  biri  shisoblanib,  insoniyatning  kundalik 
shayoti va faoliyatida ro’y-rost yaxlitlashtirish imkoniyati yo’q xilma-xil xislatlar, 
fazilatlar,  sifatlar  va  qismlarni  "qorishiq"  tarzida  (birlashtirilgan)  shaklda  aks 
ettiradi.  Odatda  agglyutinasiya  yordami  bilan  donishmand  xalq  tomonidan 
yaratilgan  ertak  timsollari,  afsona  tasvirlari  yaratiladi  yoki  xayoliy  kompozisiyasi 
to’qib  chiqariladi  (lotincha  compositio  tuzilmasi,  tarkibiy  jishatlari  degan  ma'no 
anglatadi).  
Masalan,  bulbuli  go’yo  odamsimon  (boshi  odam,  tanasi  qush)  bir  jonovor 
gavdalanadi; suv parisi (rusalka) timsolida ayol mujassamlashadi (bosh va gavdasi 
odamniki, dumi baliqniki, sochi yashil suv o’tlaridan iborat); kentavr (ot va odam); 
pegas (qanot va ot) qanotli ot; tovuq oyoqli uycha, yettiboshli ilon ajdasho (ilon, ot 
va  qushdan  iborat)  va  boshqalar.  Shozirgi  zamonda  agglyusinasiyadan  texnik, 
badiiy,  san'at  ijodiyoti  keng  ko’lamda  foydalanilmoqda,  chunonchi,  samolet 
amfibiya (yunoncha ampxibios ikkiyoqlama shayot kechirish ma'nosini bildiradi)-
uchuvchi qayiq toifasidagi quruqlik va suvga moslashgan gidrosamolyot; aerosani 
(chana  singari  sirqanuvchi  samolyot),  jangovar  texnika  amfibiya  (tank, 
bronetrasport,  avtomobil);  akkordeon-fortepyano  bilan  bayan  birlashmasi; 

---

129 
 
avtokran-avtomobil bilan kran qorishiqi; avtokor (inglizcha "car" arava)-o’zi yurar 
arava va shokazo.  
Giperbolizasiya  fenomeni  xayol  obrazlarini  shamda  tasavvur  shakllarini 
o’zlashtirish  jishatidan  yaqin  agglyutinasiyaga  yondosh,  o’xshash  psixik 
jarayondir.  
Giperbolizasiya narsalar va jonivorlarni nafaqat shaddan ziyod kattalashtirish 
yoki  kichiklashtirish  (barmoqdek  kichik  balo,  uydek  tuxum,  toqdek  pashlavon, 
tariqdek  bola,  tuyadek  burga  va  shokazo)  bilan  tavsiflanibgina  qolmasdan,  balki 
tasavvur  obrazlari  (timsollar,  tasvirlar)  miqdorini  ko’paytirish  yoki  ularning 
o’rniga  almashtirish  xususiyatlarini  sham  namoyon  etadi.  Masalan,  yetti  boshli 
ajdarlar,  ko’pqo’lli  va  ikki  qorinli  maxluqotlar,  olti  oyoqli  jonivorlar,  quyosh 
nurini to’sgan afsonaviy qushlar shular jumlasidandir.  
Sxematizasiya  fenomeni  xayolot  (fantaziya)  obrazlarini  yaratish  imkoniyati 
mavjud  vositalardan  biri  shisoblanib,  u  borliqdagi  narsa  va  shodisalarning  u  yoki 
bu  alomatlari  shamda  sifatlarini  ta'kidlashdan,  shuningdek,  ularga  butun  diqqat-
e'tiborni markazlashtirishdan iborat psixik jarayondir. Xuddi shu usul, yo’l, vosita 
yordami bilan muayyan yaqqol insonlarga mo’ljallangan o’rtoqlik shazillari (sharji 
fransuzcha charge so’zidan olingan bo’lib, bo’rttirish degan ma'noni anglatadi) va 
achchiq,  ayanchli,  kulgili  tasvirlar  (karikatura  italyancha  "caricatura"  qayta 
mujassamlashuv  degan  ma'noni  anglatadi.  Mazkur  jarayonda  xayolot  (fantaziya) 
tasvirlarida  yuzaga  keladigan  tasavvurlar  o’zaro  birlashib  ketishi  natijasida 
tafovutlar  qariyib  yo’qoladi,  o’xshashlik  alomatlari  esa  birlamchi  voqelikka 
aylanadi,  qolaversa  ushbu  sholat  sxematizasiyalashni  ro’yobga  chiqishga  qulay 
negiz  shozirlaydi. Masalan, bunga  konstruktorning  qushlar  olamidan  andoza olib, 
yangi qurilmalar yaratishi, modeldan shaqiqiy asbob ishlab chiqishi; rassom tabiat 
mo’jizalarining matoga tushirishi yaqqol misoldir.  
Tipizasiya  fenomeni  yordami  bilan  xayolda  tasavvurlar  sintezi  ro’yobga 
chiqishi mumkin. Odatda badiiy adabiyotda tipizasiya yoki tipiklashtirishdan keng 
ko’lamda  foydalaniladi  shamda  uning  yordamida  ba'zi  bir  jabshalari  bilan  o’zaro 
o’xshash,  shatto  mutanosib  narsa  va  shodisalarda  aks  etuvchi  mushim  belgilari 
ajratib  olinadi  shamda  ular  yaqqol  obrazlarda  mujassamlashtiriladi.  Ijodiy 
jarayonlarning vujudga kelishi, kechishi, rivojlanishi bir talay assosiasiyalar orqali 
paydo  bo’ladi,  lekin  ularning  qayta  tiklanishi  xotira  jarayonlarida  uchraydigan 
tiklanish  yoki  jonlanishdan  tafovutlanadi.  Ijodiy  ilshomlari  shisoblanmish 
eshtiyojlar  va  motivlarga  assosiyalar  jarayonida  o’zlashtirilgan  yo’nalish 
bo’ysunadi.  
Ijodiy  xayol  o’ziga  xos  muayyan  xususiyatlarga  ega  bo’lib,  ulardan  eng 
mushimi  assosiasiyalarning  an'anaviy  yo’l-yo’riqidan  voz  kechib,  ijodkor 
rushiyatida  favquloddalik  qilayotgan  shis-tuyqular,  o’y-fikrlar,  xoshish-istaklarga 
tobe  etishdir.  Vasholanki  assosiasiyalarning  o’xshashlik,  yondoshlik,  qarama-
qarshilik  (kontrastlik)  ko’rinishlari  saqlanib  qolsa-da,  lekin  tasavvurlarni  saralash 
esa sababiy boqlanish mexanizimi bilan tavsiflanadi.  
Ijodkor  (shoir,  yozuvchi,  rassom)  asarida  assosiasiyalar  chizgisi  paydo 
bo’ladi, ularning vujudga kelishiga asosiy sabab tashqi taassurot shisoblanadi.  

---

130