Ўzbekiston respublikasi

5. Xayol jarayonlarining fiziologik asoslari 
Xayol jarayonlarining, shu jumladan fantaziya obrazlarining vujudga kelishi 
inson  miyasi  faoliyatining  mashsuli  shisoblanib,  bosh  miya  katta  yarim  sharlari 
po’stloq  qismining  funksiyasi  orqali  amalga  oshadi.  Xotira  bilan  xayolning 
fiziologik  asoslari, mexanizmlari  o’rtasida  muayyan  darajada  o’xshashlik va  ba'zi 
tafovutlar  mavjudligini  ta'kidlab  o’tish  joiz.  Xotiraning  fiziologik  asosi  muvaqqat 
nerv  boqlanishlarining  o’zaro  birikuvi  shamda  faollashuvi  (qayta  jonlanishi, 
tormozlanishi)dan  iborat  bo’lsa,  xayol  jarayonida  inson  ontogenezida  yuzaga 
keltirilgan  boqlanishlar  tizimi  buzilishi  (emirilishi)  oqibatida  yangi  tizim  shosil 
qilinadi.  
Favquloddagi  bunday  sholat  (birlashishi,  yangi  tizim)  ma'lum  eshtiyoj  yoki 
birorta  tasodifiy  taassurot  (tashqi  ta'sir)  orqali  miya  po’stida  kuchli  qo’zqolish 
o’choqining  shosil  bo’lishi  tufayli  vujudga  kelishi  mumkin.  Xuddi  shu  boisdan 
xayol  surayotgan  shaxsda  nerv  shujayralarining  gurushlari  o’zaro  yangitdan 
(qaytatdan)  boqlanishi,  shuning  uchun  fantaziya  obrazlariga  xos  yangilik  va 
o’xshashlik alomatlari mazkur yangicha boqlanishga bo’ysunadi.  
Shunday  qilib,  xayol  miya  katta  yarim  sharlari  po’stining  funksiyasi 
shisoblanishiga  qaramasdan,  uning  fiziologik  mexanizmlari  miyaning  boshqa 
qismlari bilan boqliq ekanligi to’qrisida faraz qilishga imkon tuqdiradi. Miyaning 
mana  shunday  chuqurroq  qismlari  gipotalam-limbik  (yunoncha  xypotxalamus 
anglatadi  va  yuksak  markazlar  majmuasidan  iborat  bo’lib,  shar  xil  funksiyalar 
moslashuvini  ta'minlab  turadi;  lotincha  limbus  chegara,  chet,  shoshiya  degan 
ma'noni bildiradi; yunoncha txalamus tepalik degani tizimi fantaziya obrazlarining 
shakllanishi  bilan  ularni  faoliyat  jarayonlariga  qo’shilishda  miya  yarim  sharlari 
po’sti  bilan  birga  qatnashadi.  Tizimning  po’stloq  bilan  po’stloqosti  qismlari 
boqlanishi  tufayli  gipotalamus  miya  stvolining  yarim  sharlar  bilan  tutashuvida 
"limb" (chegara) shosil qiladi.  
Inson  miyasi  fantaziya  obrazlariga  shamda  organizmning  periferik  (chet) 
qismlariga  boshqaruvchanlik  ta'sirini  o’tkazib,  ularning  faoliyatini  o’zgartirib 
turadi.  Shaxs  asabiylashganida  biror  narsa  shaqida  qattiq  o’ylasa,  albatta  tana 
a'zolarida ko’zga tashlanadigan o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin. Yuzaga kelgan 
bunday  alomatlar  (belgilar,  izlar)  "stigmat"lar  deb  nomlanadi  (yunoncha  stigma 
doq yoki chandiq degan ma'noni anglatadi).  
Qadimgi  xalq  afsonlari,  rivoyatlariga  qaraganda  inson  qattiq  jismoniy 
kaltaklangan  davrini  eslasa,  go’yoki  o’sha  azobning  izlari  favquloddagi  paytda 
yuzaga  kelishi  ta'kidlanadi.  qo’rqinch  sholat  to’qrisida  xayol  obrazlari  yaratilsa, 
odamga  uchuq  chiqishi,  lablari  yorilganday  shis  etishi  voqeliklari  uchrab  turadi. 
Masalan,  chekish  va  ichishni  mutloq  tashlagan  shaxs  papiros  yoki  spirt  ichimligi 
to’qrisida o’ylasa, uning oqiz bo’shliqida tamaki ta'mi, aroqning achchiqligi paydo 
bo’lishi  mumkin.  Inson  juda  suvga  tashna  bo’lsa  yoki  ochlik  azobi  qiynasa,  ular 
to’qrisida  o’ylasa,  "shirin  qoniqish"  "lazzatlanish"  shislari  vujudga  keladi. 
Psixologiyada  qo’rqinch  sholati  to’qrisida  muayyan  materiallar  to’plangan  va 
tashlil  qilingan.  qo’rqinch  yunoncha  pxobos  "fobiya"  deb  nomlanadi.  Fobiya 

---

131 
 
muayyan  sharoitlar  va  vaziyatlarda  shaxsda  vujudga  keladigan  kuchli  asosga  ega 
bo’lmagan  qo’rqinch  va  tashvishlanishdan  iborat,  inson  tomonidan  yengish 
imkoniyat yo’q muttasil psixopatologik sholati. Mazkur patologik sholatning ba'zi 
birlariga  tushuncha  berishga  sharakat  qilamiz:  1)agarafobiya-shaxsning  gavjum 
maydonlardan, shosh ko’chalardan o’tishiga qo’rqishi; 2) kaustrofobiya-insonning 
eshigini quluflab yolqiz o’tirishidan qo’rqishi; 3) monofobiya- shaxsning yakka-yu 
yolqiz,  shech  kimsiz  qolishdan  qo’rqishi;  4)  atropofobiya-  insonning  ko’pchilik 
davrasidan, shaloyiqdan qo’rqishi; 5) nazofobiya-odamning kasal bo’lib qolishdan 
qo’rqishi; 6) eyrotrofobiya- shaxsning ko’pchilik davrasida izza bo’lishdan, o’zini 
yo’qotib  qo’yishdan  qo’rqishi;  7)  didaktogen-o’quvchi  yoki  talabaning 
o’qituvchidan qo’rqishi; 8) yatrogen-bemorning shifokordan qo’rqishi va shokazo.  
Xayolning  organik  jarayonlari  bilan  uzviy  boqliqligi  shaqidagi  ma'lumotlar 
yana 
ideomotor 
(yunoncha 
idea-tushuncha, 
tasavvur, 
lotincha 
motor 
sharakatlantiruvchi 
degan 
ma'noni 
bildiradi) 
aktlar 
(sharakatlar)da 
mujassamlashgan bo’ladi. Inson u yoki bu sharakatni tasavvur qilish bilanoq xuddi 
shu  narsaning  tabiiy  ravishda  bajarilishi  boshlanadi.  Masalan,  shaxs  qaysidir 
ashulani  dildan  o’tkazsa,  uning  xirgoyisi  amalga  oshiriladi  yoki  rubob  to’qrisida 
tasavvur qilinsa, undagi barmoq sharakati tasadifiy ijroga kirishadi va boshqalar.