‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ham   qandaydir  tug'm a  sezgi  b o 'la d i.  Aynafl  shu  sababli  u   jam oaviy 
kom m unikatsiyalarsiz  yashay  olm aydi.  M azkur  sezgilam ing  inson  to m o - 
n idan  turli  usullarda:  jam oa,  oila,  qabila  oldida,  devor  va  toshlardagi  rasm 
ham da  yozuvlarda,  yog'och  yoki  m arm arda  o'yilgan  h ay kalchalarda  va 
hokazo  tarzda  ifodalanishi  ju d a   u zo q   qadim iy  davrlarda  boshlangan.  Bu 
ishlarni  bajaruvchi,  o 'z   m e h n atid an   keng  ja m o a  xabar  to p ish in i  ongsiz 
holda  bo'lsa  ham ,  sezardi  va  b arc h a   harakatiarini  sh u n d a y   e ’tiborga 
sazovor boMishga  va  uni  oqlashga  y o ‘naltirardi.
Ibtidoiy  kishining  ruhiy  h o ia ti  sh u n d a y   bo'lgankî,  u   q a e rd a   b o ‘lmasin 
va  nim a  qilm asin,  h ar  d oim   uziuksiz  kom m unikalsion 
m aydonda 
yashayotganini  ongsiz  yoki  ongli  ravishda  his  qilib  (urgan.  S hu  boisdan 
ja m o a  o ‘rtasidami,  yolg‘iz  holdam i,  ovda,  o ‘rm onda  yoki  c h o ‘ldam i  —  q a t’i 
nazar,  o 'z in i  yakka  sezm agan.  C h u n k i  u  o'zin in g   jis m o n iy   badanini 
ikkinchi  bir  ruhiy  dunyo  bilan  birga  d eb   hisoblagan.  U shbu jam o av iy   ruhiy 
holat  ibtidoiy  insonga  ko‘p  m ing  yillar  davom ida  xos  b o ‘Iib  kelgan  va  eng 
aw a lo ,  uning  ongida,  keyinchalik  esa  d in   ham da  m ifologiyada  o ‘z   aksinî 
topgan.
Din  va  mifologiya  —  ommaviy  kom raunikatsiyalam ing  boshlang‘ich 
shakllari  sifatida.  Din.  Ibtidoiy  kishining  shunday  atalishiga  asosiy  sabab  — 
uning  fikrlash  qobiliyatlari  a n c h a  past  va  zaif  bo'lganligidir.  G a rc h i  ongli 
inson  deb  tavsiflansa-da,  u  paytlardagi  o dam lar  ongi  hali  rivojlanishning  ilk 
bosqichlarida  edi.  Shu  sababli  ibtidoiy  o dam lar  na  o ’zini,  n a   tabiatdagi 
hodisalam i  tushunishdan  ojiz  edilar.  A tro f  m uhit  ularga  jo n li  ruhlarga 
to 'lib   ketgandek  tuyulardi  va  z a if  tasaw urlaridagi  shu  ru h la rd a n   qo'rq ib , 
ularga  sig‘inishga  tushunardilar.  N atijad a ,  inson  to m o n id an   tevarak-atrofni 
o'rganish  u chun  foydalanilgan  b irin c h i  fikrlash  shakii  —  d in iy   fikrlash 
paydo  bo'ldi.
N azarim izda,  ongli  insonning  shakllanishi  diniy  fikrlash  ham da 
bilishning  uyg‘un  rivojlanish  ja ra y o n id a ,  ayni  b ir  p ay td a  y u z  bergan. 
C hunki  diniy shaklda  bo'lsa-da,  b u n d a y   fikrlash  ham   in so n n in g   aqli  ancha 
o'sganligiga  dalolatdir.  Qadim gi  o d a m la r  g ‘o r  va  qoyalarç>a  tushirilgan  eng 
burungi  rasm larda  o 'zlari  ovlaydigan,  lekin  yakkam a-yakka  olishuvda 
kuchlari  yetmaydigan  bahaybat  h ay vonlarni  ilohiylashtirganlar.
B obning  boshida  biz  so‘z   in so n d a n   qanday  ajralgani  va  shuning 
natijasida  om m aning  mulki  sifatida  xizm at  qila  boshlagaríi  h aq id a  aytib 
o 'tg a n   edik.  D iniy  fikrlash  ham   x u d d i  shunday jarayon  m ah su lid ir.  O d am ­
lar  tabiat  hodisalarini  (o 'rm o n n i  alan g a  qoplashi,  suv  m uzlashi,  q o r  va 
yom g‘ir  yog‘ishi,  m om aqaldiroq  to v u sh i  va  chaqm oq  urish in i)  tushunm as-^ 
dan,  ulardan  qo'rqib,  ko'zga  k o ‘rinm aydigan  alohida,  jo n li  m avjudotlar 
sifatida  qabul  qilganlar,  kishilik  jam iyatidagi  ijtim oiy  m un o sab atlam i 
tabiatga  bo'lgan  m unosabatlariga  o 'tk azg an lar.  T abiat  hodisalari  dahshatli 
va  tushunarsiz  bo'Iganligi  sababli  «ularning  egalari»  ham   odam larg a  juda 
yirik  va  kiichli  tirik  m avjudotlar  b o ‘lib  tuyulgan.  Shu  ta riq a   b ir  qator 
xudolar  paydo  bo ‘lgan  va  deyarü  h a r  d o im   takrorlanib  tu ra d ig a n   h a r  qaysi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b e r l l DM,  tarix in in g   birinchi  b o sq ich i  fetishizm  bo'lgan.  F etish  -   bu 
x u d o la rn in g   ibtidoiy  ko‘rinishlari  edi.  O ng  ilganlagan  sari  d in   ham  
rivoîlanib  m urakkab  shakllar  kasb  e ta   boidi.  Fetishlarga  msbat  b enlgan 
seh rli  k u c h   in so n   ongida  u lard an   ajratilib,  yiriklashtinl.b,  alohida  ^ d r a tg a , 
üohiy  o b raz larg a  aylantirildi.  Z a rd u sh t  davrigacha  butun  d y nyoda  ko  p-
x u d o h k   hükm ron^^ 
ijtim oiy  m unosabatlam i  rwojiant^mshga
beqiyos  k a tta   hissa  qo ‘shdi.  Bu  ikki  ko‘rsatgich  bilan  izohlanadi.  B in n - 
chidan 
d in   o ‘zini  ibtidoiy  ja m iy a td a   va  u ndan  keying!  jam iyatlarda 
in so n la m i  birlashtinivchi  eng  q u la y   va  qudratl.  kom m unjkatsiya,  vosUasi 
sifatida  k o ‘rsata oldi.  Va  paydo*bo‘lishidan  to   milodiy XV  XVI  asrlargacha 
sh u n d a y   v ^ S ta   sifatida  xizm at  qildi.  Shundan  keyin  esa  x a M ,   b.rlash- 
tiru v ch i  b irin c h i  ijtim oiy,  siyosiy  va  harbiy  kuch  sifatida‘ 
xoli  m a v q e d a   shakliangan  davlat  app arati  m aydonga  keldi.  Ik k in c h id a i, 
d in   o m m a v iy   kom m unikatsiyalarning  boshqa  tu rla n  
fan,  ta   lim, 
m a ’n aviyat  va  hokazo  soh alam in g   vujudga  kehshi  ham da  taraqqiy  etishiga
521,3  O U m h r dion g   va  m adaniyat  en d i-en d i  paydo  boMgan  paytlarda 
in so n n in g   fikrlash darajasi  hozirgi  y o sh  bolam ng  fikrlashiga  teng  ed i  dega 
n k m i  ta*kidlaydilar.  Ibtidoiy  o d a m la r  borliqni  sodda  va  yaxhthg cha 
tu sh u n g a n la r.  D m iy  f.krlash  o 'z id a   f a M iy ,  axl.3q .y 
™
d u n y o q a ra sh la m i  m ujassam  e tg a n   edi.  Shum   ta m   aytish  te ra U u , 
g 
q ad im g i  o d am lard a  diniy  f.krlash  tafakkur  yunt.shm .tg  y a g o n .  usuh 
boMgan  Ib tidoiy  odam   m ulohaza  qilishicha,  uning  o  z.  q an d ay   o   ylasa, 
b u tu T b o r liq   -   daraxtm i,  d a ^ o m i,  yom g'irm i  va  hokazo  -   barchas,  xudd 
sh ù n d a V   o   ylash  qobiUyatiga  ega.  Bunday  odam larga  ta b ,a ,  s h .d d a t. 
k u ch g a  eg a  b o 'lib   ko'ringan  va  sh u   sababh  ham   tabiatm   iloh.ylasht.rganlar 
B u la S m g   h am m asi,  albatta,  in so n lar  o'rtasidagi  h ar  kung,  o rn m a v y
m u n o sa b a tla rd a  am alga oshirilgan. 
. . . .  
.  „ 
natlam larea
O d a m la m in g   am aliy  hayoti  va  tajnbasi  qanday  ijtim oiy  qatlam larga
tegishli  b o ‘lsa,  ular  o ‘z  xayolida  yaratgan  dm iy  dunyo,  o   sha  d u n y ° ^ ‘
îa lv ir  v a   o b razlar  ham   ayni  sta in in g   ifodasi  boMgan.  Jism onan
z o ‘r  in so n   k uch-darm onsiz  o d a m la m i  qanday  boshqarea,  kishihk  jam iyati
xuddi  s h u   ta rz d a  xudolarni  k u ch li  hisoblab,  o 'zid an   ustun  qo  ygan
u larg a  talpingan.  Ibtidoiy  o d a m la r  qaysi  qabila, 
g u r u h  
sard o r  yoki  shaxs
n o t o V r i   ish  qilsa,  xudo  to m o n id a n   o ‘sha  vaqtm ng  o 'zid a  yoki  keyinchahk
a ila n C h T g a   haqiqatdan  h a m   isl.o n ish g a.,  Ashda,  tab,at  t a t a U n
nïïTïïSÆ  i S  
s h t d t U l z a S t a t g a n i a t
VaShë
i
^
"
t
n
re^
t
Æ
q o C L m g   tabiat  oididagi 
k uchsizligining  dalolati  sifatida  n am o y o n   bo'ladi.  Shu  bilan  birga,  u   aynan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---