‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

XuIIas,  eng  burungi  zam onlarda  h a m   o d a m la r  om m aviy  ax borot 
ishlab  chiqilishi  va  tarqatilishiga  bugungidek  yetarli  aham iyat  h am d a  b a h o  
bera  oiganlar.  B u  ish  qo ‘lidan  kelganlar  ixtiyorida  bo'lg an   h am da  u la m in g  
ehtiyojlari  va  m anfaatlariga  xizm at  qilgan.
Va  nihoyat,  yana  bir  fikr.  K o‘rganim izdek,  eng  qadim gi  davrlardagi 
om m aviy  kom m unikatsiyalar xronologik jih a td a n  ju d a   katta  vaqt  d avom ida 
rivojlangan.  S huning  uchun  bu ja ra y o n   h aq id a  gapirganda,  ayrim   h o llard a 
m a’lum   m uddatga  xato  qilgan b o 'lsak ,  kitobxonlarim izdan  u zr so'raym iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I q i m  
DUNYODA JURNALISTIKADAN
OLDINGI  OMMAVIY KOMMUNIKATSIYA 
KO‘RINISHLARI
I  bob.  Q A D IM G I  S H A R Q D A   P R O T O JU R N A L IS T IK A
t i r a y f f i ^ P r o t o f -   h,‘,tiShdHn   o ld i" i; P rot°ju™ alis,il(a»  so'zini  tu sh u n - 
urayiiK.  «Proto» 
b u   q adim iy,  oldingi,  dastlabki  degan  m a’nolam i
b a ip o  et.lgan.da,.  keyin  bu   m e h n a t  tu ri  bugungi  «jurnalistika»  noraini  oldi 
P rotojurnalKt,ka 
a y n a n   jurnalistika 
b o ‘lm asa-da 
u n t o  
« v d o  
y a ra td i'  J u r n a № '™ S   ibtidoiy  hakllari  b o Z a -
j t t z s p x t t  s c
S I S  ¿S£
b ir  necha  m ingyilliklam ]  q a m ra b   olam iz.  Shuning  u ch u n   albatia  o ‘sha 
paytdagi  om m aviy  k o m m u n ik atsiy a  turlari,  b o ^ ic h ia r i’  va  d l l a r i ^  
b ekam u  ko  st  aniq  k o 'rsa tib   b erish  an c h a qiyin. 
davrlanm
1-fast,  Yozma  kom iQ unikatsiyaiardan  oldingi  sh ak llar
muavakqiya[“ o‘tibgkdm
yoqdaOV°Z  ‘a’Sm  ge,"ar  °rqa“
| a „ k h l0 m h l i   k° m m u n ik alsiy“ Iar  h aqida  so‘Z  boshlashdan  oldin  boS‘-
o T O ^ r ^ i r i n   J
*
  hU,SU\ haqidK  8apirib  ° ‘taylil!'  Q adim iy  d u " y °d a
s=as»js.aasjsr«x5s
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshqa  b ir  m olni  yoki  qadim iy  pullarn i  q o ‘ygan.  B u n d a y   m u ’jizaviy 
ayirboshlash  «M ing  bir kecha* erta k ia rid a   ham   o ‘z  aksini  topgan.
Tovushli  kommunikatsiya.  T o vushli  aloqatarni  biz  aso san   u ch   turga 
b o ‘lishni  m a ’qulroq  deb  topdik:  anglab  bo'lm aydigan  gaplar,  tushunarli 
gap lar va  musiqaviy bog'tanishlar.
Shak-shubhasiz  aytish  m um kinki,  tushunarsiz  gaplar  b o sq ich i  o m - 
maviy  kom m unikatsiyalar  tarixida  e n g   uzoq  davr  davom   etg an .  E htim ol, 
om m aviy  bog‘lanishlarning  boshqa  barcha  shakllari  (m a tb u o t,  radio, 
televidenie  va  internet  davrlarini),  vaqt  jihatidan  birga  q o 's h ib   hisobla- 
ganda  h am ,  tushuaib  bo'lm aydigan  gapJar  bosqichining  c h o ra k   m uddatiga 
b aro b ar  kelmas.  Agar  biz  anglab  b o 'lm aydigan  gaplar  davri  m illion  yil 
o ldin  boshlangan  desak,  xato  qilm ag an   bo'lam iz.
H ali 
kim lardir  to m o n id an  
k a sh f  etilib, 
k o 'p cliilik k a 
m a ’lum  
b o ‘lm agan,  keng  iste’molga  kirm agan  noaniq  so‘zlam i  aslic h a  tiishunish 
qiyin  edi,  albatta.  Bunday  gaplar  d astlab  ibtidoiy o dam lar to m o n id a n   tabiat 
tovushlariga  taqlid  ko‘rinishida  vujudga  keltirilgan.  M asalan,  sh a m o l  yoki 
sinayotgan  daraxt  tovushi,  q u sh la r  va  yow oyi  hayv o n lam in g   b o ‘kirishi. 
K eyinchalik bularga  undovlar  ham   q o ‘shilgan.
T ushunarli  gaplar  davri  xroiiologiya  jihatidan  k am roq  v aq tn i  egalla- 
ganligiga  qaram asdan,  bog'lanishlar  sam arasi  oldingi  bosqichga  nisbatan 
a n c h a  baland  bo ‘lgan.  Aniq  n u tq   ongli  inson  bilan  birga  p ay d o   bo'lib, 
takom illasha  borgan,  ulam i  bir-birisiz ta s a w u r qilish  qiyin.
Q adim iy  Sharq  odam tarining  o ‘zaro  kom m unikatsiyalari  tarixida  aniq 
gaplar  davri  shunday  bir  yuqori  m adaniyatga  ega  b o lg a n k i,  b u   m av
2
uga 
bem alol  alohida  kitob  bag'ishlasa  arziydi.  M azkur  d arsligim iz  m aqsadi 
boshqacharoq  ekanligi  sababli  b u   hodisa  haqida  m uxtasar  fikr  bildirib 
o ‘tam iz,  xolos.
O 'rganadigan  obyektim iz  o g 'z a k i  so ‘zlar  ekanligidan  kelib  ch iq ib ,  eng 
a w a lo ,  qadim iy  Sharqda  yaratilgan  m ad an iy  boyliklam ing ju d a   k a tta   qismi 
izsiz  yo'qolib  ketganligini  qayd  qilishga  to ‘g ‘ri  keladi.  B izgacha  yetib 
kelgan  ayrim   nam unalar  rasm  yoki  yozuv  shaklida  o ‘z   ak sin i  topganligi 
u ch u n   ham   saqlanib qolgan.
Tasniflash  nuqtayi  n azarid an   ravshan  gapli  o m m av iy   k o m m u n i- 
katsiyalarni  sh e ’riy va  nasriy,  rasm iy  va  norasmiy,  ta n ta n a li  v a   oddiy,  diniy 
va  m aishiy  ham da  boshqa  turlarga  b o iis h   m um kin.  S h u iard an   ayrim larini 
sanab  o ‘taylik.  N asriy  aniq  gaplar  asosida  olib  borilgan  o m m a v iy   kom m u- 
nikatsiyalarga  qiroat  bilan  gapirish  (речитатив),  ifodali  o ‘q ish  (д екл а­
м ац и я),  tantan ali  nutq,  dialoglar,  ertaklar,  duolar,  afsonalar,  su h b a t,  bahs, 
kengash,  hikoyalar,  rivoyatlar,  buyruqlar,  e ’lonlar va  b oshqa  sh u   kabi  nu tq - 
lar  kiradi.  S he’riy  tu r  esa  m adhiya,  epigram m a,  masal,  o m m a v iy   ibodat, 
girya,  mif,  doston,  epos  va  b o sh q a lam i  o ‘z   ichiga  oladi.  Ovo'zli  nutqlar 
vositasida  o4kaziladigan  tadb irlard a  b ir  necha  yuzlab  va  m inglab  kishilar 
qatnashuvi qadim iy  Sharqda  od atiy   h o i  bo‘lgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---