‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

0
‘chirib  tashlashga  uringan  bo'lam iz.  Bu  esa  g ‘ayrilm iy  yondashuvdir. 
U shbu  fikrim izni  isbotlashga  harakat  q ilib  k o 'ram iz.
Y uqorida  aytib  o ‘tganimizdek,  ibtid o iy   jam iy at  va  ongli  inson 
kom m unikatsiyalarsiz  paydo  bo'lishi  m u m k in   em asdi.  Insonlar  jam iy atid a 
esa,  garchi  ibtidoiy  shaklda  b o ‘Isa  ham ,  kom m unikatsiyalar,  ju m la d a n , 
om m aviy  tarzda  ham   amalga  oshirilgan.  A lbatta,  o 's h a   vaqtlarda  o m m aviy 
kom m unikatsiyalar  hozirgidek  yuz  m illionlab  o d a m la m i  qam rab  olm agan. 
Chunki,  birinchidan,  u  davrlarda  yer  sh arid a  b ir  necha  milliardlab  kishi 
yashamagan,  ikkinchidan,  radio,  televidenie  va  in te rn et  kabi  vositalar 
bo‘lmagan.  M asalan,  m iloddan  3500  yil  a w a l  y er  yuzida  bor-yo‘g ‘i  80  m ln 
odam   yashagan,  xolos.  Demak,  ibticWty  d av rlard a  m avjud  bo'lgan  k o m m u ­
nikatsiyalar  m anzarasiga  ilmiy  va  tarixiy  ta v sif  berishda  o ‘sha  vaqtlardagi 
sharoitlardan  kelib  chiqishim iz  to ‘g‘ri  bo ‘ladi.
Ibtidoiy  ja m o a   tuzum i  shakllanishi  x ronologik  jihatd an   asosan  tosh 
(paleolit)  davriga  to ‘g‘ri  keladi.  Tosh  davri  esa  tax m in a n   1,8  mln  yil  oldin 
boshlanib,  m iloddan  8  ming  yil  aw al  tugagan.  0 ‘z   navbatida,  tosh  davri  ~  
qadim iy  paleolit  (1,5  m ln  -   35  ming  yil),  o ‘rta   m ezolit  (35  —  10  m ing 
yillar)  va  yangi  tosh  davri  —  neolit  (10  —  8  m ing  yillar)ga  b o ‘linadi  h am d a 
bronza  davri  bilan  almashadi.  Y uqorida  aytganim izdek,  ongli  inson 
qadim iy  paleolit  davrining  oxirrog‘ida  vujudga  kelgan.
Paleolit  davrida  odam sim on  m avjudotlar  k o ‘proq  oziq-ovqat  qidirish 
va  ov  qilish  bilan  kunlarini  o 'tk a z a r  edi.  O ngli  insonlar  paydo  b o ‘lishi 
vaziyatni  keskin  o ‘zgartirdi.  O dam lar  ch o rv a ch ilik   va  dehqonchilik  bilan 
shug‘ullana  boshladilar.  Ularning  oziq-ovqati,  yashash  joylari  va  kiyinish- 
lari  b irm uncha  yaxshilandi.  N atijada,  o d am larn in g   b o ‘sh  vaqti  biroz 
ko‘paydi.  Bu  esa  u la r  o ‘rtasida  ijtim oiy  alo q ala rn i  kengaytirdi  va  o ‘zaro 
m unosabatlar  ta ’sirchanügini  oshirdi.  S h u n d ay   qilib,  qadim iy  paleolitdagi 
ibtidoiy  o d am lar  t o ‘dasi  om m aviy  k o m m unikatsiyalar  yordam ida  ibtidoiy 
ja m o a  tuzum i  bosqichiga  o ‘tdi.  O ngli  in so n n in g   shakllanishi  (an tro p o - 
genez)  bilan  ibtidoiy jam iyatning  shakllanish  (sotsiogenez)  jarayonlari  vaqt 
jihatidan  b ir  davrga  to 'g 'ri  kelib,  o 'za ro   c h a m b a rc h a s  bog‘lanib  ketdi.
Paleolit  davridagi  kom m unikatsiyalam i  y u qorida  keltirgan  m a ’lu- 
m otlar  orqali  asosan  nazariy  jih a td a n   ta s a w u r  qiltshim iz  m um kin.  A rxe- 
ologik  qazilm alar  esa  bizga  faqat  in sonning  o ‘sha  davina  oid  m e h n at 
qurollarini  topishga  im kon  berdi.  Biroq  bir  m asalada  shubha  bo'lm asligi 
kerakki,  o 'sh a   davrlarda  ijtimoiy  kom m unikatsiyalar,  albatta,  mavjud  va 
ancha  rivojlangan  edi,  chunki  busiz  kishilik  jam iyatining  o ‘zi  b o ‘lishi 
m um kin  em asdi.
Vaqt  o ‘tgan  sari  ibtidoiy  ja m o alar  so n   va  k o ‘Iam   jih a td a n   ko‘payib, 
kengayib  boraverdi.  Biror  alohida  oila  yoki  qabila  boshqa  jam oalarsiz 
yashay  olm asdi,  chu n k i  ular  faqat  birlashib  ovga  chiqishlari  va  yashash 
uchun  jo y la r  shaylashlari, mum kin  edi.  Ja m o a la r  orasidagi  m u n o sab atlar 
« 
om m aviy  kom m unikatsiya  shakllarida  am alg a  oshirilardi.  Qabila  a ’zo la- 
rining  soni  a w a lig a  o ‘nlab,  yuzlab,  k eyinchalik  esa  minglab  odam larni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashkil  etdi.  K engaygan  jam o alarn in g   ichki  tuzilishi  ham  
m urakkablasha  bordi.  S h u   sababli  om m aviy  k o ™mun^
tsl^
.  
aabilalardan  tashqi,  balk i  ichki  ko‘nm sh)arga  h a m   eg a.  bo  Idi.  Q abi a 
oqsoqoUari  yoki  sa rd o rla ri  q avm idan  k o 'ta n h b   chiqib,  tabnyki,  kom m u
kativ jarayonlam i  o ‘z  q o ‘llariga  olishdi. 
. 
.nf,h!Jn |.  •
E ne  aizig 'i  sh u n d a k i,  m ezolit  va  neoht  davrlarida  keyinchahk  ju r 
n alistfk ifu ch u n  ju d a   k erakli  b o ‘lgan  b o ‘yoqlar  kashf etilib  ular  yordam ida 
ibtidoiy  o dam lar  to m o n id a n   to g 'la r,  qoyalar  h am da  g orlarda  turii 
tushirilgan  Bu  b o ra d a   k eyinchalik  to ‘xtalamiz.  H ozir  esa  ju rn a l^ tL ^ n in g  
vuiudaa  kelishi  u c h u n   ju d a   m uhim   aham iyatga  ega  bo  lgan  bir  ixtiro
S
i
  M S ?   e ’U b o r i m iz n i   q a r a ta y lik .  Q a d im s h u n o s lik   q a z H m a la n   v a
tadqiqotlari  natijasida  sh u n d a y   fakt  m a’lum  bo'ldiki,  P ^ ohtningn^ r^
"
 
qichlarida  ishlab  c h iq a rilg a n   loy  va  sopol  buyum larga 
na^ * } an
m en t)lar  ham   tu sh irilg an   ekan.  Bu  ibtidoiy  o d am lar  bosm a  trafaretdan 
foydalanib,  o 'z   m a h su lo tlarin i  adad  (tiraj)  shaklida,  ko  p  nusxada  c h q a -  
rishga  erishganlarini  k o ‘rsatadi.  Adadiylik  esa  o m m av.y  kom m unikats.ya-
la m iY a ria ^ b ir-ik k i8  o m m a v iy   kom m unikatsiyaning  jum aU stikaga  yoki
iiHnHivlikka  tecishli  ib tid o iy   shakllariga  diqqatim izni  jalb   qusak.  Arxeo-
q a r a g a n d a ,  d a s tla b k i  k o ‘p   n u s x a l,  b u y u m -
l a r d a n   b iri  o d a m l a r n i n g   s h a x s iy   m u h r la n   b o 'l g a n   e k a n .  S u n d a y   m u h r i 
aadim iy  S harqning  b a rc h a   m am lakatlanda  topilgan.  E ng  qadim iy  m uhr 
ard a  m a’lum   b ir  belgi  yoki  tasvir  tushirilgan  bo'lsa,  vaqt  o  tib  v a . y0^u, 
paydo  b o'lganidan  k eyin  m uhrlarda  egasining  ismi  h am da  lavozirm  o  yib 
yozila  boshladi.  M u h ria r  loy,  g'isht,  barg,  Po ‘stloq  y o b   m atoda  bitdgan
s h a rtn o m a la ^ ^ a ^   ^ 8 ^   ^   m u h im   masa\a  «t0.‘rtin ch i  hokim iyat*  tusI)u n "
chasiga  yaqin.  O lim larn in g   uqtirishlaricha,  ibtidoiy  qabilalarda J ^ t c h i i  
fikri  ju d a   yuqori  tu ig a n   va  hal  qiluvchi  kuchga  ega  bo  gan.  T a n x   ilm ida 
bunday  ja ra y o n lar  «ibtidoiy  dem okratiya*  deb  n o m   olgan\   Q^
.   ? id 
uruR‘  a ’zolari  paydo  b o ‘lgan  m uam m om   ja m o am n g   um um iy  yig 
0
‘itaga  qo'yib,  m u h o k a m a   qilishgan.  S hundan  keyin  ko  ^ hl1*   ^
 
asoslanib  q aro r  c h iq a rilg a n   va  uning  bajanhshi  ham m a  u chun  rnajbur y 
b o'lg an  
Ja m o atch ilik   fikriga  bo'ysunm agan  o d am   qattiq  jazolangan. 
Boshliq  va  sa rd o rla rn in g   gapi  u n ch a  ham  m uhim   deb  luso^
aJ* n ? J J :  
O araneki  hatto   ib tid o iy   jam iyatda,  ya’m ,  h ah   qon u n ,  sud  va  yrochi 
tuzilm alar  b o 'lm a g a n   d av rlard a  ham   jam oatchilik  fikri  o ‘ta   aham iyatli
h a m t
S
C—
^
k
S
 d a s tla b k i  q o n u „ . a r   h a m   m u a ^ a n   b i r  
to p q ir  aqlli  inson  to m o n id a n   yozilmagan.  M utaxassislarnm g  ta   kidlash- 
laricha,  ibtidoiy  q o n u n la r  oqsoqollar  tom onidan  tayyorlangan  va  ularnm g 
m ajlisida  m u h o k a m a  q ilin g an d a n   so ‘ng tasdtqlangan
Y ana  b ir  tu s h u n c h a n i  o ‘rtaga  tashlaylik.  F ik n m izch a,  h ar  b ir  ongh 
insonda  boshqa  in stin k tla r  qatori  om m aviy  kom m um katsiyalarga  m sbatan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---