‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

U chinchisi  —  mifologik  fikrlash  bosqichi.  Bu  tarzdagi  fikrlash  h am  
ancha  uzoq  vaqtni,  aytish  m um kinki,  b ir  necha  o ‘n  m ing  yilliklarni  q am rab  
oigan.  N atijad a,  mifologik  fikrlash  inson iy atn i  uning  hayotidagi  keyingi 
ulug'vor bosqich bo'lm ish  m ifologik  ijodga  olib  keldi.
T o‘rt»nchisi  —  mifologik  ijod  bosqichi.  Dastlabki  davrlarda  m ifologik 
ijod  sinkretik,  um um iy  xarakterga  ega  edi.  Y a’ni,  o 'sh a   davrdagi  ijod  b ir- 
biridan  ajralm agan  publitsistik  —  s h e ’riy  —  dram atik  —  n asriy  y o ‘sin d a 
boMgan.  A lbatta,  ushbu jarayonlar  h a m   k o ‘p   m ing  yillar  d avom ida  am alga 
oshirilgan.
Va  nihoyat,  beshinchisi  —  o n g li  ravishda  axborot  ta rq a tish   bosqichi. 
Bunda  inso n lar  mifologiq  ijo d d an   o ‘tib,  real  fikrlash  va  ijod  qilish 
natijalariga  erishganlar,  Ongli  ijod  esa  faqat  axborotni  yig‘ish  va  ishlash 
bilan  chegaralanm agan,  balki  u n i  o m m aviy  ravishda  ta rq a tish   yoMlarini 
qidirishga  h am   undagan.  N atijada,  jum alistik ad an   oldingi  k o ‘rinishlar, 
jum ladan,  o ‘zaro  axborot  alm ashuvning  majlislar,  jarchilar,  xat  yozib  olish, 
kitobat  qilish,  toshbosm a  va  h o k azo   shakllari  kelib  chiqqan.  B u  kashfiyotlar 
esa  G uten b erg   ixtirosi  uchun  p u x ta  zam in  yaratgan.  A xborot  tarqatish 
xususiyatlari  odam larda  rivojlanishning  b archa  bosqichJarida  m avjud  b o ‘lib 
kelganligini e ’tiborga  olish  zarur,  albatta.
Bayon  qiiinganlardan  u m u m la sh m a   yakun  chiqarish  m um kinki, 
birinchi  prim atlar  va  inson  qiyofasidagi  o dam lar  shakllanishidan  boshlab 
m uayyan  b ir  axborotni  qabiladoshlariga  yetkazishga  intilish  o m m aviy 
m a ’lu m o tlar  paydo  bo ‘lishiga  asosiy  sabab  vazifasini  o ‘ta g a n .  D em ak, 
o datda,  axborot  o 'z   tabiatiga  k o 'ra   biror  bir  insonning  shaxsiy  ishi 
b o'lm asd an ,  ko‘p  hollarda  ijtim oiy  xarakterga  egadir.  A xborotlarning  ishlab 
chiqilishi,  jam oalar  o'rtasida  tarq atilish i  va  alm ashinuvi  ongli  insoniyat 
paydo  b o lis h i  va  rivojlanishining  asosiy  m ezonlaridan  b o ‘lib  xizm at  qilgan.
Fikrlash  esa,  ayrim  olim larning  aytishlaricha,  shaxsiy  ifoda  shakli 
doirasida  qolaveradi.  Amaliyotda  om m aviylik  hukm ronlik  qiladi.  E ng  ajab- 
lanarlisi  shundaki,  miya,  u   alohida  insonniki  b o ‘lsa  ham ,  aslida  jam oaviy 
hosiladir.  C hunki  taqiidchilik  h a r qaysi  tirik  mavjudot  rivojlanishining  asosiy 
usuli  hisoblanadi.  O damlar  h a m   b u n d a n   m ustasno  emas.  D em ak,  inson 
miyasi  va  ongi  —  jamoaviy  tush u n ch alar,  ramzlar,  taassurotlar  va  ishonchlar 
sandig‘i,  ularni  ishlab  chiqadigan  va  tarqatadigan  vositadir.  K eyingi  rivoj- 
lanish,  jum ladan,  axborot  ishlab  ch iq ish   va  tarqatish  esa,  faqat  ushbu  asosda 
va  ko‘pchiJÍk  qabul qügan yo‘n alishda  am alga oshadi.
2-fast. 
O ngli  insonlar shakllanishida  koinrounikatsiyalarning  o 'rn i
Ijtim oiy  m uloqot  va  ongli  inson.  O dam zod  paydo  b o ‘lgan  paytidan 
boshlab  o ‘zining  jonini  asrash  va  yashash  sharoitlarini  yaxshilash  bilan 
band  b o ‘iib  keladi.  Buning  u c h u n   u   tabiat  noqulayliklarini  (y o m g ‘ir,  qor, 
jaziram a  issiq,  hayvonlar  to m o n id a n   xavf,  oziq-ovqat  to p ish   va  hokazo) 
yengishi  kerak  edi.  Bunga  h a r  b ir  in sonning  yakka  o ‘zi  erishishi  m um kin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

em as,  shuning  u ch u n   u la r ja m o a   b o ‘Iib  yashashga  m ajbur  bo'lishdi.  Tabiat 
injiqliklarini  o dam lar  faqat  k u c h   birlashtirib  yengishlari  m um kin  edi.  Ongii 
o d a m la rn in g   dastlabki  ibtid o iy   jam oalari  qachon  paydo  bo ‘lganliklari 
h aq id a   olim larning  fikrlari  h a r   xil  -   m iioddan  aw algi  200  m ing  yildan  35 
m in g   yilgacha  b o ‘lgan  d av r  ko'rsatilad i.  D em ak,  insoniyat  ja m o a  tarzida 
yashayotganiga  h e c h ,b o ‘lm a g an d a  35—40  ming  yil  to'ldi.
Ja m o av iy   yashash  esa  faq at  ijtim oiy  axborot  aim ashuvi  natijasida 
yuzaga  kelishi  m um kin  edi.  A Q S H   oiim i  Jon  Dyui  aytganidek,  jam iyat  -  
bu  kom m unikatsiyadir.  Bu  o m m a v iy   kommunikatsiyasiz  kishilik  jam iyati- 
n in g   n afa q at  faoliyati,  h atto ,  u n in g   paydo  bo‘lishi  ham   m um kin  em as  edi 
dem ak d ir.  C hunki,  sh u n c h ak i  biologik  birlashish  uzoqqa  borm aydi,  ja m o - 
a tn i  faq at  ijtim oiy  birlashuv,  y a ’n i,  ijtimoiy  m unosabatlar  orqali  tashkil 
etish   m um kin.  Ongli  inson  p ay d o   bo'Ushi  uchun  ju d a   za ru r  vosita  — 
o d a m la r bir-birini  tushu n ad ig an   a lo q a   — aynan shunday vaijudga  kelgan.
U m u m a n   oiganda,  ibtid o iy   o d am lar  yashaydigan  sharoitlarni  quyida- 
g ic h a  tasniflash  m um kin:  m e h n a t  va  m unosabatlar vositalari;  oziqrovqat  va 
d a m   olish;  o 'z in i  him oya  qilish  va  hissiyotlarini  boshqalarga  bildirish 
y o 'lla ri;  yashash  va  hayotda  b iro r  b ir  yangilikka  intilish  harakatlari.
S h u n d ay   qilib,  aytish  m u m k in k i,  odam ning  ijtimoiy tab iati  faqat  kom - 
m unikatsiyalar  natijasida  yuzaga  kelishi  m um kin  edi.  U shbu  kom m uni- 
katsiyalar,  o ‘z  navbatida,  in so n n in g   yuksalishi  uchun  h ar  b ir  tarixiy  bos- 
q ic h d a   yetakchi  vosita  b o ‘lib  xizm at  qildi.  Ya’ni,  kishilam ing  ushbu  aloqa- 
larga  b o ‘lgan  ichki  ehtiyoji  ijtim o iy   aloqalarning  asosiy  m anbayi  edi. 
Ijtim o iy   m unosabatlarsiz  esa  ongli  insonning  shakllanishini  ta s a w u r  qilish 
m ushkul.
S h u   bilan  b ir  q ato rd a  in so n n in g   uzoq  davrlar  davom idagi  ijtimoiy 
shakllanishiga  bir  xususiyat  xos  b o 'lib   kelganki,  uning  tabiatida  hatto ,  bu- 
gungi  k u n d a   ham   botiniy  ong,  y a ’n i,  beixtiyor  hissiyotlar  birinchi  o 'rin d a  
va  aksariyat  hollarda  ongli  fik rlash d an   ham   ustun  m avqeda  turadi.  Bu 
za m o n a v iy   o d am lar  psixologiyasining  ham   yetakchi  xususiyatidir.
Ib tid o iy   jam iyatda  y ashagan  odam lar,  xuddi  bugungi  avlodlardek 
a x b o ro tn i  topish,  tushunish,  ishlash  va  tarqatishga  doim o  m uhtoj  edilar. 
B u n d ay   ja ra y o n   insonning  doim iy,  uzluksiz  holatidir.  Asrlar  osha  ushbu 
kom m u n ik atsiy alar  son  va  sifat  jih a tid a n   yuksalib,  om m aviylashib  bora- 
vergan.  B o shqacha  aytganda,  o d a m la r  kom m unikatsiyalam ing  hajm i,  adadi 
k o 'p ay ish ig a  ham isha  ehtiyoj  sezib  kelganlar.
Bu  ja ra y o n   qanday  a m alg a  oshirilardi?  Insonning  m a ’lum   bir 
m a ’lu m o tn i  ishlab  chiqib,  b o sh q a larg a  yetkazishi  buning  yagona  yo‘li  edi. 
C h u n k i  faqat  shu  holdagina  a x b o ro t  ayirboshlash  sodir  b o ‘lardi.  Ovoz 
h am d a   jism o n iy   h arakatlar  (im o -ish o ra ,  mimika)  asosiy  vositalar  xizm atini 
o ‘ta rd i.  Im o -ish o ra la r  yaqin  a t r o f   doirasida  ish  berishi  m um kin  edi,  sal 
u zo q ro q   m asofaga  esa  ovoz  k era k   boMardi,  Shunday  qilib,  ibtidoiy o dam lar 
o 'rta s id a   jam oaviy  kom m unikatsiyalarni  rivojlantirish  u c h u n   so ‘zga, 
k ey in ch alik   esa  nutq q a  kuchli  eh tiy o j  paydo  bo ‘ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---