Ədəbi axtarışlar və tədris
35
d
ə ölüm pəncəsindən xilas olmaq üçün yollar axtarır. Onların hər
ikisi qoca atasına və anasına müraciət edir, ancaq rədd cavabı
alırlar. Ailəsini, övladlarını hər şeydən üstün tutan Dəli Domrulun
halalı “mənim canım qurban olsun sənin canına”, Admetin həyat
yoldaşı isə “mən sənin həyatını özümünkündən daha şərəfli hesab
etdim v
ə sən yaşayasan deyə mən öz ruhumu təslim etdim” deyir.
H
ər iki süjet xəttində mifoloji və əfasnəvi motivlər üstünlük təşkil
edir. “D
əli Domrul”da ölüm hökmünü icra etməyə Əzrayıl,
“Alkesta”da is
ə ölüm İblisi qərar verir. Hər iki əsərin sonunda
q
əhrəmanların igidliyi, qoçaqlığı sayəsində yaşamaq istəyi, həyat
sevgisi ölüm üz
ərində qələbə çalır.
Bu
əsərlərdə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri Admetin
Alkestanı, Dəli Domrulun halalını qurban verməyə münasibətidir.
Admet özünün yaşamasına, Alkestanın ölümünə razıdır. Ancaq
D
əli Domrul Allaha müraciət edərək: “Alırsan ikimizün canını bilə
algil-
qorsan ikimüzün canını bilə qogil!” (8.79). Admet mən
varamsa h
əyat vardır, mən yoxamsa həyat yoxdur – tezisi ilə çıxış
edirs
ə, ancaq Dəli Domrul yaşayırıqsa, ikimizdə bir yaşamalıyıq,
ölürüks
ə də birgə ölməliyik – fikrini irəli sürür.
Bu ail
ələrin taleləri arasında bir oxşarlıq, yaxınlıq hiss
olunur. H
ər ikisinin də qoca ata-anası, övladları vardır. Bunları bir-
birin
ə bağlayan sevgi, qarşılıqlı hörmət və məhəbbət hissləridir.
Əzrayılın da, İblisin də ölüm hökmünü Dəli Domrulun halalı,
Admetin Alkestası qorxmadan, cəsarətlə qarşılayır. Ancaq Dəli
Domrulun s
əmimi, ülvi hissləri halalının canını onun yerinə qurban
verm
əsi oxucunu daha çox düşündürür. Çünki Dəli Domrul halalı
il
ə birgə ölmək üçün Tanrıya yalvarır, imdad istəyir. Admet isə
Alkestanın ölməsinə razıdır, ancaq Alkesta Admetə əvvəlcə
“Admetsiz h
əyat, yetimlərlə yaşamaq mənə lazım deyildir” fikrini
bildirir, sonra onun n
əsihətlərinə əməl etməyi ondan xahiş edir:
“Sev bu uşaqları, mənim kimi sev!: Uşaqlarımı ögey ana əlinə
verm
ə... Evimi bu uşaqlar üçün hifz et!: İlan ögey anadan daha
m
ərhəmətlidir!” (1.304).
Yusif Aslanov
36
B
ədii cəhətdən mükəmməl olan bu nümunələr Şərq motiv-
l
əri üzərində qurulmuşdur. Birmənalı qəbul etmək olar ki, yaşamaq,
yoxsa ölm
ək fikrinə iki baxışın, mövqenin yaranması Şərq və Qərb
b
ədii düşüncəsi, fəlsəfi fikirinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir.
Eyni zamanda “D
əli Domrul” boyunun süjeti mifik
t
əfəkkürlə, folklor motivləri ilə bağlı olub çox qədim dövrlərlə
bağlanırsa, ancaq Evripid mövzunu müasir dövrü ilə bağlayaraq
Alkesta, Admet v
ə Herakl simasında yaşamaq və ölmək haqqında
f
əlsəfi fikirləri verməyə çalışmışdır. Qədim Şərq mədəniyyətinin
Dünya m
ədəniyyətinə, xüsusilə müasir Avropa mədəniyyətinin
əsasını təşkil edən antik mədəniyyətə mühüm təsiri təkzibolunmaz
faktdır (11.79).
Bel
ə motivlərin dramaturgiyaya gətirilməsi əsərin bədii
siql
ətini, dəyərini artırır, “yaşamaq gərçi xoş əməl, yaşatmaq daha
göz
əl” (H.Cavid) fəlsəfi düşüncəni reallaşdırır.
H.Cavidin “Şeyx Sənan” faciəsini yadımıza salaq. Burada
da mifologiya v
ə folklordan gələn motivlər güclüdür. Bu əsərdəki
f
əlsəfi düşüncələr ilahi eşqin romantik təsvirində, insanın qüdrəti və
aliliyin
ə böyük inamın poetik ifadəsində təsdiqini tapır. Əsərin ilk
p
ərdəsində Zəhranı təmiz məhəbbətlə sevən Şeyx Sənan röyada
gördüyü yuxunun t
əsiri ilə başqalaşır, eşq yolunda Xumarı
sevm
əklə əfsanəvi ucalıq zirvəsinə yüksəlir, “böyük şeyx” “böyük
aşiqə” çevrilir, dinlərin insanlar arasında yaratdığı dərin uçuruma,
ayrılıq fərqinə öz haqq səsini ucaldır (2.70).
Dramaturqun Şərq ədəbiyyatı, mifologiya və folkloru
d
ərindən bilməsi “Şeyx Sənan” kimi qiymətli faciənin yazılmasında
öz müsb
ət təsirini göstərə bilmişdi. Aşiqin röyada sevgilisini
görm
əsi, ona buta verilməsi, onun arxasınca gedərək min bir əzaba
qatlaşması, vüsalına yetişməsi folklordan gələn ən maraqlı Şərq
motividir. Dig
ər tərəfdən eşqin aliliyinin, müqəddəsliyinin
t
ərənnümünə həsr olunmuş “Yusif və Züleyxa”, “Leyli və Məcnun”
kimi aşiq və məşuqlarla bağlı yaranmış əfsanə, nağıl və rəvayətlər
d
ə Şərqlə əlaqədardır, dastanlarda aparıcı motivə çevrilmişdir.
Ədəbi axtarışlar və tədris
37
H
əsənov Rüstəm “Müasir Azərbaycan poemalarında folk-
lor motivl
əri” namizədlik dissertasiyasında (Bakı, 1998) folklorun
t
əsir dairəsini iki istiqamətdə araşdırır: məzmun və forma planında.
Bu müdd
əalar Azərbaycan dramaturgiyasının folklor qay-
naql
arında da nəzərə alınmış, forma-poetik xüsusiyyətləri iki istiqa-
m
ətdə ümumiləşməsini tapmışdır: a) süjet, kompozisiya və dra-
matik m
ətnin strukturunda; b) dil-üslub, bədii ifadə vasitələrində.
T
ədqiqatçı belə bir nəticəyə gəlir ki, “Azərbaycan poemala-
rına folklorun təsiri bu məqam, yaxud sahələrdə güclüdür: 1) folklo-
run bütöv
bir janrının (atalar sözü, bayatı, xalq şeiri və s.) olduğu ki-
mi, yaxud kiçik üslubi d
əyişikliklərlə alınması; 2) folklorun bütöv
bir süjetinin (
əfsanə, nağıl, dastan və s.) alınıb işlənməsi; 3) bu və
ya dig
ər folklor süjetindən poemanın müxtəlif yerlərində əsərin ide-
ya-b
ədii məzmununu gücləndirmək üçün istifadə edilməsi; 4) folk-
lor
da işlənib hazırlanmış, yaxud xalq dilinə məxsus ifadə-təhkiyə
dilind
ən yararlanma; 5) folklordan personaj, tip, xarakter götürül-
m
əsi; 6) folklor süjet-kompozisiya modellərindən faydalanma və s.”
(5.146).
Az
ərbaycan poemalarında folklor motivlərinin göstərilən
istiqam
ətlərdə araşdırılması Azərbaycan dramaturgiyasında da
müşahidə edilir, müasir dövrümüzə qədər böyük inkişaf yolu
keçdiyini t
əsdiq edir. İstər Şərqdə, istərsə də Qərbdə folklor
motivl
ərindən istifadə zamanı hər bir dramaturqun yaradıcılığında
t
əkamül fərdiliyi nəzərə alınmalıdır. Fərdi yaradıcılıq prosesində
ənənənin rolunu və sərhədlərini müəyyən etmək tarixi poetikanın
v
əzifəsidir (3.11).
Dramaturgiyada daha çox müraci
ət olunan folklor motivlə-
rind
ən biri xəsislik mövzusudur. Nağıllarda bu motiv daha geniş yer
tut
duğu kimi, dramaturgiyada da estetik dəyərlər ortaya qoyulmuş-
dur. Böyük Romanın milli dramaturqu Tit Makk Plavt yaradıcılı-
ğında “Xəzinə” əsəri bu baxımdan klassik komediya olmaqla də-
y
ərli sənət incisidir. Dünya ədəbiyyatının Şekspir, Molyer, Lessinq,
Ostrovski kimi dramaturqları Plavtı başqa Roma dramaturqlarından
üstün tutaraq onu ustad s
ənətkar adlandırmışlar (13.57).
Dostları ilə paylaş: |