Yosh olimlar ilmiy-amaliy konferensiyasi
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI in-academy.uz/index.php/yo 49 shevaga ham tayangan, uning tilida o‘sha ma’lum sheva yoki shevalarning izi boshqalarinikiga qaraganda ko‘prok aks yetgan. Demak, endi Alisher Navoiy tiliga asos bo‘lgan sheva qaysi sheva edi degan masala kun tartibida ko‘ndalang bo‘ladi. Bu masala olimlar o‘rtasida tortishuvga sabab bo‘lmoqda. Bunga Zahriddin Muhammad Boburning Alisher Navoiy tili Andijon shevasiga mos kelsa-da, degan fikri asos bo‘lmoqda. Ma’lumki, Bobur har tomonlama bilimli, olim kishi bo‘lgan. U o‘zining «Boburnoma» degan mashhur asarida o‘sha davrdagi ijtimoiy tuzum, siyosiy voqealar, adabiy hayot va boshqa ko‘pgina sohalarni ilmiy analiz qilib berish bilan birga, til sohasida ham ajoyib fikrlar aytgan. Bobur Andijon haqida gapirib Shunday deydi: «Eli turkdur. Shahr va bozorisida turkiy bilmas kishi yo‘štur. Yelining lafzu qalam bila rostdur. Ani uchun kim Mir Alisher Navoiyning muzannafoti, bovujudkim Hirida nash’u noma topibdur, bu til biladir» (1960. 60-bet). Xususan, Navoiydan keyin tez orada mamlakatning Temuriylar qo‘lidan ketganligi va shu munosabat bilan bog‘liq holda avval Dashti qipchoqda yashab kelgan va bu erdagi aholiga nisbatan son jihatdan ko‘proq bo‘lgan o‘zbeklarning (qipchoq va ko‘chmanchi o‘zbeklarning) bu yerga kelib o‘rnashishi va bu erdagi aholi bilan asrlar davomida aralashib ketganligi hisobga olinsa, Avdijon shevasida, shuningdek, boshqa o‘zbek shevalarida ham o‘tgan davr ichida qanchalik kuchli va katta o‘zgarishlar sodir bo‘lganini tushunib olish qiyin bo‘lmaydi. Professor V.Abdullayevning ko‘rsatishicha, Alisher Navoiy Samarqandda ikki yil yemas, balki 4-5 yil bo‘lgan. Bu davr ichida deb ta’kidlaydi X.Doniyorov, u V.Abdullayev aytganidek, Samarqandning janub tomonlaridagina yemas, balki uning sharq tomonlarida, ya’ni Andijon tomonlarida ham bo‘lganligi yehtimol. O‘sha davrdagi shahar shevalari ichida andijon shevasi adabiy tilga yaqin (qalam bila rost) shevalardan biri bo‘lgan va Samarkdnd shevasi yesa, o‘sha paytda temuriylar davlatining poytaxtlaridan birining shevasi va sharqiy shevalardan biri sifatida hirot shevasiga nisbatan Andijon shevasiga ancha yaqin bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Shuningdek, o‘sha davrda Andijon va Samarqandning aholilari ham ancha kuchli bo‘lgan. Alisher Navoiy Andijon shevasi bilan ham bolalik vaqtlaridanoq, o‘sha Hirotdayoq tanisha boshlagan bo‘lishi mumkin. Chunki Hirotga Avdijon tomondan juda ko‘p ustalar, navkarlar, kosiblar va boshqa toifalarning borganligi, ular ichida ayniqsa, andijonlik shoirlar va mashshošlar yaxshi obro‘ga yega bo‘lgan. Demak, «qalam bila rost» sheva sifatida Andijon shevasi hali Alisher maktabga qatnab yurgan vaqtlaridayoq uning e’tiborini tortgan bo‘lishi mumkin. Alisher Navoiy Andijon shevasi bilan hali go‘dakligida oila muhitidayoq tanilgan bo‘lishi ham mumkin, chunki Alisherni tarbiyalaganlardan yoki unga qarindosh bo‘lganlardan birortasining andijonlik bo‘lishi yehtimoldan tashqari, Alisherning ota-onalari, uning oilasidagi kattalar va saroy kishilari, shu jumladan, barloslar gaplashgan sheva asosan o‘sha davrdagi Shahrisabz, Kitob shevasi bo‘lgan, chunki u yerlar barloslarning makoni bo‘lgan. Shunday ekan Shahrisabz-kitob shevasi o‘sha vaqtda Andijon shevasiga, Hirot katta Samarqand va Buxoro shevalariga nisbatan ham yaqin turgan bo‘lishi yehtimoldan uzoq yemas. Alisher Navoiy tilining Andijon shevasiga mos bo‘lganligini isbotlovchi dalillardan biri shundan iboratki, o‘sha vaqtda Andijon va Shahrisabz-Kitob shevalari o‘rtasidagina yemas, Andijon bilan Samarqand va Buxoro hatto, Hirot shevalari o‘rtasida ham keskin farqlar unchalik bo‘lmagan, balki ular o‘rtasida o‘xshashliklar ancha ko‘p bo‘lgan. A.Navoiyning ta’kidlashicha, faqat Xorazm shevasigina boshqa shevalardan ajralib turgan. Lekin keyinchalik |