bütün bu itkiləri siz dedikcə mərdanə – mənim bu gün də heyran qaldığım bir rəşadətlə
qarşılamışdınız…
– Siz nəyə işarə vurursunuz?
– Vur-tut ona işarə edirəm ki, insan həyatı çətindir, məxmər cırılır, insanlar isə ölürlər – bu isə son
dərəcə kədərlidir. Amma başa düşmək lazımdır ki, bədbəxtliklər cürbəcür olur. «Mən onların
ehtiyaclarının müdafiəsini məmnuniyyətlə öz əllərimə alaram, – Monten deyirdi, – ancaq istəmirəm ki,
bu ehtiyaclar mənim başıma çıxsın, yaxud xirtdəyimə dirənsin». Monten bunu nəzərdə tuturdu: «Mən
Bordo şəhərinin meriyəm, sizin xəzinəyə dəymiş ziyanın aradan qaldırılmasına həvəslə girişərəm.
Ancaq mən buna görə özümü həlak edib sağlamlığımın axırına çıxa bilmərəm». Bu sözlər hazırda
tamamilə sizə də tətbiq edilə bilər. Mən sizin təzə paltarınız üçün məmnuniyyətlə pul ödəməyə hazıram,
amma bu itkiyə… milli, yaxud beynəlxalq fəlakət kimi yanaşmaqdan imtina edirəm.
Ey mənim yad rəfiqim, bəla piramidasının altını üstünə çevirməyin və altı yanmış piroqu, sapı qaçmış
corabları, heç bir günahı olmayan adamların qovulmasını və təhlükə altına düşən sivilizasiyanı
tərəzinin eyni gözünə qoymayın. Əlvida.
UŞAQ HƏSSASLIĞI HAQQINDA
Böyüklər çox tez-tez uşaqların dünyasının bir addımlığında qərar tutur, lakin onu dərk etməyə can
atmırlar. Uşaq isə, əksinə, bu vaxt öz valideynlərinin dünyasını çox diqqətlə müşahidə edir; o, bu
dünyanı dərk etmək və qiymətləndirmək istəyir; onların yanında valideynlərin ehtiyatsızlıq edib
ağızdan qaçırdığı ifadələri uşaqlar göydə qapırlar, həmin ifadə özünəməxsus tərzdə anlaşılır və uşaq
təsəvvüründə uzun müddət yaşayan dünyanın müəyyən şəklini yaratmış olur. Bir qadın öz səkkizyaşlı
oğlunun yanında deyir: «Mən ana olmaqdan daha çox, qadınam». Bununla o özü də istəmədən, ola
bilsin ki, uşağına, az qala, bütün ömrü boyu qanı dayanmadan axacaq bir xətər yetirir.
Mübaliğədir? Yox, düşünmürəm ki, mübaliğə olsun. Uşaqda körpəlikdə yaranmış dünya haqqındakı
bədbin təsəvvür, ola bilsin ki, sonradan yaxşılığa doğru dəyişəcək. Ancaq bu proses üzücü və tədrici
olacaq. Əksinə, əgər valideynlər uşağa onun şüurunun təzə-təzə oyandığı vaxtlarda insanların
sadəqəlbliyi və həssaslığı barədə inam aşılamağa nail olublarsa, deməli, bununla onlar öz oğlanlarının,
yaxud qızlarının xoşbəxt böyümələri üçün kömək ediblər. Müxtəlif hadisələr sonradan uşaqlığı xoşbəxt
keçən adamları da peşman edə bilər; həyatın faciəvi sifəti və insan təbiətinin qəddar tərəfləriylə gec
və ya tez onlar da toqquşacaqlar. Ancaq gözləndiyinin əksinə olaraq, bütün mümkün xoşagəlməzlikləri
ən yaxşı keçirən məhz uşaqlığı sakit tərzdə, ətrafdakılara sevgi və inam havasında keçmiş adamlar
olacaq.
Biz uşaqların yanında əhəmiyyət vermədiyimiz ifadələr işlədirik, uşaqlar üçünsə həmin ifadələr tam
gizli mənalı sözlər kimi görsənir. Bir müəllimə mənə belə əhvalat danışmışdı: O, kiçikyaşlı şagird
qızdan xahiş etmişdi: «Pərdələri arala, işığın bizim otağımızda peyda olmasını təmin et».
Qız tərəddüd içində yerindəcə donub-qalmışdı.
– Mən qorxuram…
– Qorxursan? Niyə axı?
– Bilirsiniz… Mən Müqəddəs Kitabda oxumuşam ki, Rahil Veniaminin işıqlı dünyaya gəlməsini təmin
edən kimi özü dərhal öldü.
Evlərində sobanın üstündəki saata həmişə «Mariya Antuanetta», yataq otağındakı mebelə isə «On
altıncı Lüdovik» deyildiyini eşidən bir oğlan uşağı axırda zənn etmişdi ki, onun öz adı Fransua olduğu
kimi, sobanın üstündəki saatın da adı Mariya Antuanettadır. Təsəvvür etmək çətin deyil ki, elə ilk
fransız tarixi dərslərindəcə ondan ötrü ev əşyaları mənasında olan adlar qanlı və kədərli hadisələrlə
qarışıb onun xəyalında necə əcaib obrazlar yaradacaq.
Uşaqların beynində nə qədər söylənməmiş əndişələr, nə qədər təsəvvürəsığmaz anlayışlar gizlənmişdir!
Xatırlayıram ki, təxminən, beş, ya altı yaşım olanda bizim şəhərimizə bir teatr truppası qastrola
gəlmişdi və hər yerdə «Boşanma sürprizləri» adlı tamaşanın afişaları yapışdırılmışdı. Mən o zaman
«boşanma» sözünün nə məna kəsb etdiyini anlamırdım, amma dumanlı hissiyyatım mənə deyirdi ki, bu,
yaşlıların sirləri üzərindən pərdəni götürən cəlbedici və qorxulu olan yasaq sözlərdən biridir; və teatr
truppasının gəldiyi həmin gün şəhər bərbəri qısqanclıq ucbatından öz arvadına tapançadan bir neçə dəfə
atəş açmışdı. Bu hadisə barədə mənim yanımda danışmışdılar. O zaman mənim uşaq təxəyyülümdə
bir-birindən xeyli uzaq olan bu faktlar öz aralarında necə, hansı şəkildə əlaqə tapmışdı? İndi dəqiq
bilmirəm. Amma xeyli vaxt fikirləşmişdim ki, boşanma elə bir cinayətdir ki, bu zaman ər öz təqsirkar
arvadını öldürür və bu, Pon-de-l’Er teatrının səhnəsində, birbaşa tamaşaçıların gözü qarşısında icra
olunur.
Aydındır ki, ən həssas valideynlər də öz uşaqlarının beynində fövqəltəbii təsəvvürlərin və sadəlövh
gümanların doğulmasına mane ola bilməz. Məlumdur ki, həyati təcrübə çox asanlıqla ötürülmür, hər
kəs həyat dərslərini müstəqil şəkildə qavrayır, amma heç olmasa, uşağın təsəvvürünü bu cür təhlükəli
qidalardan qorumağa çalışın. Biz öz uşaqlarımızı bu ağır sarsıntılardan yalnız onda xilas edə bilərik ki,
bir şeyi heç zaman yaddan çıxarmayaq: uşaqlar kəskin marağa malikdirlər və bizdən daha həssasdırlar.
Bu – analar üçün dərsdir. Əlvida.
OYUN QAYDALARI HAQQINDA
Bilmirəm, siz hərdən radioda «Şənbə söhbəti» verilişinə qulaq asırsınızmı? Bu verilişdə Arman Salakru,
Rolan Manuel, Andre Şamson, Klod Moriak və sizin sadiq bəndəniz çıxış edirlər. Biz hər şey barəsində
danışırıq: teatr haqqında, kitab yenilikləri haqqında, rəssamların əsərləri haqqında, konsertlər haqqında,
eləcə də özümüz barəsində. Bir sözlə, bu, qabaqcadan məşq edilməmiş həqiqi söhbətdir – bir fincan
qəhvə süfrəsi arxasında beş dostun elədiyi söhbətə bənzər təbii söhbət. Şəxsən mən özüm bu söhbətdən
həzz alıram və öz müsahiblərimlə mikrofon arxasında hər dəfə sevinclə görüşürəm. Alen deyirdi ki,
dostluğu çox vaxt şərait yaradır: liseydə, alayda və s. Bu zəruri görüşlər də bizi dostlaşdırmışdı.
Bu günlərdə Klod Moriak bir tezis irəli sürüb. Mənim fikrimcə, bu çox doğru tezisdir. O, belə deyirdi:
«Cəngavər romanlarında təsvir olunan kurtuaz məhəbbəti bir oyundur – orta əsrlər dövrünün məhəbbət
haqqındakı yozumlarından üzü bəri qaydaları dəyişdirilməmiş özünəməxsus bir oyun. Bu oyunlar XVII
əsrdə – «Astreya»da da belə idi, «Klev şahzadəsi»ndə də; onlar hətta romantiklərin əsərlərində də bu
cürdür, hərçənd orada daha böyük pafosla ifadə olunmuşdu; Marsel Prustun Svanının davranış və
nitqini müəyyən edən də odur. Bu ənənə tələb edir ki, sevgililər təkcə bir-birinin bədəninə deyil,
niyyətlərinə də qısqanclıqla yanaşsınlar; sevgilinin alnındakı kiçik bir bulud kölgəsi də həyəcan
doğursun; sevgili varlığın istənilən kəlməsi diqqətlə düşünülüb öyrənilsin, onun istənilən hərəkəti izah
olunsun; xəyanət barədə fikirdən, təkcə elə fikirdən adamın rəngi ağarsın. Molyer hisslərin bu cür
ifadəsini ələ salırdı; Prustun əzabkeşlərə yazığı gəlirdi; lakin tam bir neçə əsrin müddətində nə yazıçılar,
nə də oxucu kütləsi oyun qaydalarının özünü şübhəyə məruz qoymamışdılar. Bizim günlərimizdə yeni
təsir yaranıb: gənc müəlliflər köhnə oyun qaydalarını qəbul etmirlər; bu, o demək deyil ki, onlar bu
mövzuya marağı itiriblər, sadəcə, onlar qaydaların məcmusunu dəyişdiriblər. Qadın bədəni
çimərliklərdə hamının nəzərləri üçün açıqdırsa, hansı qısqanclıqdan söhbət gedə bilər…»
Bu yerdə mən Moriakın sözünü kəsdim ki, Viktor Hüqonun bizim günlərimizdə həqiqətən yazıla
bilməyəcək nişanlı qıza məktubundan sitat gətirim. Bu məktubda yazıçı həmin qızı kəskin tərzdə
qınayır, ona görə ki, qız küçədə gedərkən bulaşmasın deyə paltarın ətəyini bir azca yuxarı qaldırmışdı
və bu vaxt istər-istəməz topuqları çılpaq qalmışdı. Bu hərəkət Hüqonu elə qəzəbləndirmişdi ki, o, qızın
ağ corablarına nəzər yetirən hər hansı təsadüfi yolçunu öldürə bilər, yaxud özünə qəsd edərdi. Gənc
yazıçılar üçün oyun qaydaları, deyəsən, belədir ki, onlar hər hansı qısqanclığı büsbütün istisna edirlər
və sevdikləri personajların aşiqanə macəraları barədə ədəbsizcəsinə mühakimə yürütməyi özlərinə rəva
bilirlər. Bütün bunlar kurtuaz məhəbbəti ilə heç cür bir araya sığışmır. Çünki telefonçuların ifadə etdiyi
kimi, yalnız «iki abunəçi arasında» mümkün olan bu təkrarsız hiss ancaq iki nəfərin qismətidir.
Müasir romanın ikinci yarısında bir qayda olaraq aşiqlər özləri üçün məhəbbət kəşf edirlər. Onlar vəfa