Xi bob tana fikrlash. Ijodiy bosim

Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Tana orqali fikrlash deganda qanday jarayonni tushunasiz?
2. Tana orqali fikrlashning asosiy mohiyati nimada?
3. Ijodiy bosimning fikrlash uchun ahamiyati qanday?
4. Bosim ostida fikrlashning qanday o‘ziga xos xususiyatlari bor?
5. Bosim ostida fikrlashni takomillashtirishning qanday usulla-rini bilasiz?


GLOSSARIY
AMALIY O‘YLASH – uning yordamida odam kundalik amaliy muammolarni hal qiladi, real vaziyatda narsalar bilan harakat qiladi. Amaliy fikrlash odatda nazariy fikrlash bilan taqqosla-nadi.
ANALOGIYA– bu odam tomonidan ma’lumotni qayta ishlash jaray-onida, masalan, xotirada yoki fikrlashda ishlatiladigan mantiqiy operatsiya. Analogiya – bu mantiqiy harakat, natijada obyektlar yoki hodisalarni taqqoslash asosida ularning ba’zilari boshqalarning qiyofasi va o‘xshashligi (ular bilan o‘xshashlik bo‘yicha) bo‘yicha baholanadi.
AQLIY HUJUM (BRAINSTORM-ING)– har qanday murakkab muammoga yechim topishga qa-ratilgan odamlarning guruhiy aqliy ishini amaliy tashkil etish usullari to‘plami. Aqliy hujum odamlarga nisbatan kichik guruhi uchun ijodiy hamkorlik samaradorligini oshirish usuli sifatida qaraladi. «Aqliy hujum» jarayon-ning miya hujumini tashkil qilish va o‘tkazish texnikasi (mos keladigan atama ko‘pincha rus tiliga shunday tar-jima qilinadi) – guruh a’zolari o‘rtasida rollarning aniq taqsimlanishi va ularning bir-biri bilan o‘zaro ta’siri, ammo muammoni hal qilish jarayonida ma’lum qoida-lar. Aqliy hujum psixologik jihatdan bir jinsli bo‘lmagan guruhlarda, shuningdek, a’zolari bir-birini yetarlicha yaxshi bilmaydigan yoki psixologik xususiyatlarga ega bo‘lgan, bir-biriga mos kelmaydigan guruhlarda foydal-anish uchun tavsiya etiladi.
AVTOMATIKFIKRLAR– ma’lum bir vaziyatda odamda to‘satdan paydo bo‘ladigan odatiy fikrlar, ularning ongli yoki ixtiyoriy nazoratisiz.
BAHOLASH– sizga taqdim etilayotgan ma’lumotlarning to‘g‘riligini aniqlash uchun shu axborotni sizga yetkazayotgan shaxsning tajribasi, fikri va qarorining qanchalik xolisligini to‘g‘ri baholay olishingiz kerak.
DISKURSIV O‘YLASH– bu insonning o‘zi yoki xayoliy raqib bilan o‘zaro muloqoti yoki ichki suhbati bo‘lib, uning ongida boshqa shaxs tomonidan aks ettirilgan inson tafakkurining bir turi. «Diskursiv fikrlash» nomi «nutq» so‘zidan va «munozara» tushunchasidan kelib chiqqan bo‘lib, umumiy, birlashtiruvchi ma’nolarga ega – «mulohaza yuritish», «munozara».
DIVERGENT FIKRLASH– bir xil muammoni hal qilishda turli xil yondashuvlarning mavjudligi yoki bir vaqtning o‘zida bir necha xil yo‘nalishlarda ko‘zlangan maqsadga (muammoning kerakli yechimi) o‘tish jarayoni bilan tavsiflangan fikrlash.
EVRISTIKA– 1. Intuitivlik, taxmin, to‘satdan g‘oya, fikr.
2. Biror kishini muammoni yechimini topishga undaydigan his yoki tuyg‘u.
3. Muayyan muammolarga g‘ayrioddiy, kutilmagan, ijodiy yechimlarni topish qobiliyati.
EVRISTIK FIKRLASH– evristikaga asoslangan ijodiy fikrlashning bir turi. Bunday tafakkur ketma-ket, mantiqiy fikrlashdan, bosqichma-bosqich yoki algoritmik fikrlashdan farq qiladi, chunki u aniq mantiqqa ega emas, muammoning kutilgan va to‘satdan kerakli yechimini topishi bilan tavsiflanadi.
E.P.TORRENS TESTI– E.P.Torrens tomonidan 1987 yilda asoslangan va shaxsning kreativ tafakkurga egaligini aniqlovchi testdan.
FIKR– g‘oya yoki kontseptsiyani yaratish va rivojlantirishning ijodiy jarayoni.
FIKRLASH QOBILIYATI– inson miyasida sodir bo‘layotgan jarayonlar doimo qiziqishni uyg‘otdi. Shuning uchun fikrlash nima haqida ko‘plab nazariyalar mavjud. Ta’rif quyidagilarni taklif qiladi: bu shaxs tomonidan amalga oshiriladigan bilim faoliyati. Bu haqiqatni idrok etish va aks ettirishning bir turi.
IJODIY FIKRLASH – yangi va foydali g‘oyalarni taklif qilish, muqobil imkoniyatlarni yaratishdir.IJODKORLIK– bu yangi foydali g‘oyalarni taklif qilish.
ILMIY FIKR– ba’zi bir qoidalarning (ilmiy nazariyalar, bayonotlar va h.k.) to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini isbotlash uchun ilmiy tadqiqotlarda foydalaniladigan fikrlash turi. Ilmiy fikrlash qat’iy, zamonaviy va ishonchli isbotlash mantig‘iga asoslanadi va shu bilan u kundalik fikrlashdan farq qiladi.
ILMIY TUSHUNCHA– fanda qabul qilingan tushunchalar va ularni aniqlash qoidalari yordamida aniqlanadigan tushuncha, ya’ni ta’rifida uning ko‘lami va mazmuni boshqa, aniq belgilab qo‘yilgan ilmiy tushunchalardan foydalangan holda aniq ko‘rsatilgan konsepsiya, lekin aslida u mavjud bo‘lgan har qanday hodisa yoki obyektlar guruhiga mos keladi. Ilmiy tushunchalar - bu ratsionalizatsiya jarayonidan o‘tgan tushunchalar.
INTUITIVLIK– odamning zudlik bilan uzoq tayyorgarliksiz, uzoq mulohazalarsiz va uzoq, mantiqiy tasdiqlangan mulohazalarni, faqat fikrlashning to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘naltirilgan ichki tuyg‘usi bilan boshqariladigan, juda murakkab muammolarga to‘g‘ri yechim topa oladigan qobiliyati. Sezgi, masalan, odamning mavjud voqealarni yaxshi tushunishi, tezkor qaror qabul qilishida, har xil kutilmagan va o‘ta qiyin hayotiy vaziyatlarda to‘g‘ri harakatlarida namoyon bo‘ladi.
IQ TESTI– shaxsning intelltektual salohiyatini aniqlovchi test.
JAMOAVIY FIKRLASH– bu guruhiy, jamoaviy muhokamalar yoki har qanday muammo va savollarni hal qilish jarayoni.
KLAS-SIFIKATSIYA– predmetlar yoki hodisalar to‘plamini oldindan belgilangan umumiy belgilar yoki mezonlarga (asoslarga) muvofiq guruhlarga yoki sinflarga bo‘lish.
KONSER-VATSIYA– bu ma’lum ma’lumotlarni to‘plamida mavjud bo‘lgan miqdoriy jihatlar yoki munosabatlar o‘zgarmaydi degan ma’noni anglatuvchi J. Piaget tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan atama.
KONVERGENTLI FIKRLASH– har xil muammolarni hal qilishda bir xil urinishlar va yondashuvlar bilan ajralib turadigan fikrlash. Konvergent tafakkur shunda namoyon bo‘ladiki, odam muammoni hal qilishning bir usulini o‘zlashtirgan, keyin uni mexanik ravishda ko‘paytira boshlaydi va uni boshqa muammolarni hal qilish uchun ishlatishi mumkin, chunki u uni hal qilishga yaroqsiz bo‘lishi mumkinligiga e’tibor bermaydi.
KRITIK FIKRLASH– muammo yechimlaridagi kamchiliklarni izlash va topishga yo‘naltirilgan fikrlash, aksincha, turli xil muammo yechimlarida mavjud bo‘lgan ijobiy tomonlarni (fazilatlarni) aniqlash va o‘rganishga qaratilgan.
LATERAL FIKRLASH– muammolar yechimini topish usuli (evristika), unga ko‘ra odam bitta masalani bitta usulda yechishga urinish o‘rniga, uni har xil yo‘llar bilan hal qilishga urinadi va uning yechimiga har xil tomondan yondoshadi.MATEMATIK INTELLEKT– Umuman olganda, inson tomonidan matematik bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish va ulardan foydalanishda namoyon bo‘ladigan intellektual qobiliyatlar.
MUAMMOLI VAZIYAT, HOLAT– har qanday murakkab, ziddiyatli va hal qilinmaydigan masalani o‘z ichiga olgan vaziyat – inson hal qilishi kerak bo‘lgan muammo. Muammoli vaziyatlar har xil bo‘lishi mumkin: o‘quv, ilmiy, ijtimoiy, kundalik va boshqalar. Ta’lim muammoli vaziyat, masalan, o‘quv jarayonida paydo bo‘ladigan va yangi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash bilan bog‘liq bo‘lgan bilim muammosini o‘z ichiga olgan vaziyat.
NODIR QOBILIYAT– bu insonning o‘ziga xos, ajoyib qobiliyatlari, shuningdek, har qanday faoliyat turida tan olingan ulkan yutuqlarning mavjudligi.
NOVERBAL INTELLEKT– til va nutqdan fikrlash vositasi sifatida foydalanish bilan bog‘liq bo‘lmagan va muammoli vaziyatni idrok etish yoki ularni xotiradan chiqarib olish natijasida paydo bo‘lgan obrazlar bilan insonning amaliy harakatlari yoki aqliy harakatlar yordamida muammolarni hal qilishda o‘zini namoyon qiladigan aql.
PREDIKATIV FIKRLASH– bu fikrlashning bir turi, bu jarayonda ikkita predmet bir xil predikat ularga taalluqli bo‘lganligi sababli bir-biriga o‘xshash yoki bir xil deb hisoblanadi, ya’ni ularning ikkalasi ham mavzuga nisbatan bir xil xususiyatga ega bo‘lganligi sababli.
QO‘LLANILGAN G‘oyalar– bu R.Dekart ta’limotida inson ruhi hayot tajribasi tufayli hayot jarayonida oladigan fikrlarni ifodalash uchun ishlatiladigan atama.
SEHRLI FIKRLASH– jiddiy ilmiy asosga ega bo‘lmagan ba’zi bir odamlarning, ularning fikrlashlari biron bir amaliy harakatga teng keladiganga, bu kabi fikrlar odamni o‘rab turgan narsalar va hodisalarga bevosita ta’sir ko‘rsatishga qodir ekanligiga ishonchi.
TAHLIL– tahlil deb turli qismlardan iborat axborotlarni jamlab, ularning xulosasini tushunishga aytiladi.
TALQIN– talqin deganda sizga taqdim etilgan axborotni to‘g‘ri tushunib, uni boshqalarga to‘g‘ri yetkazib bera olish qobiliyati tushuniladi.
TANQIDIY FIKRLASH– aniq va oqilona fikrlashdir. Bu aniq va muntazam rav-ishda fikrlashni, boshqa narsalar qatorida mantiq va ilm-iy fikrlash qoidalariga rioya qilishni o‘z ichiga oladi.
TUSHUNCHA HAJMI– bu tushunchani o‘z ichiga olgan yoki unga tegishli bo‘lgan obyektlar to‘plami.
UMUMIY INTEL-LEKT– bu odamda mavjud bo‘lgan va uning har xil faoliyat turlarini bajarish muvaffaqiyatiga ta’sir qiladigan tax-miniy umumiy aqliy qobiliyatning o‘ziga xos xususi-yati. Umumiy aql, masalan, odamning turli vazifalarni hal qilish tezligi, sifati va aniqligida, shuningdek, yangi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashni o‘rganish ja-rayonida o‘zini namoyon qilishi mumkin.
VERBAL INTELLEKT– 1. Odamning intellektual faoliyatida til va nutqdan foydalanish qobiliyati, uni faollashtirish va boshqarish. 2. Insonning og‘zaki (og‘zaki) materiallar bilan harakat qilish qobiliyatiga asoslangan testlar yordamida aqlni baholash.
CHEGARAVIY AQL– bu intellektual rivojlanish darajasi bo‘yicha normal va aqli zaif shaxslar o‘rtasida bo‘lgan odamlarning aqliy qobiliyatlarini bildiruvchi ilmiy muomalaga kiritilgan atama.