Xi bob tana fikrlash. Ijodiy bosim

XI BOB
TANA FIKRLASH. IJODIY BOSIM
11.1. Tana orqali fikrlash va uning ahamiyati.
11.2. Ijodiy bosim (bosim ostida fikrlash) va uning elementlari.
11.3. Ijodiy bosimni (bosim ostida fikrlashni) takomillasht-irish usullari.
Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talaba:
− tana orqali fikrlash, uning mazmun-mohiyati; bosim ostida fikrlash va uning elementlari, shuningdek, aqliy hujumdan samarali foydalanish qoidalari va usullari haqida tasavvur va bilimga;
− tana orqali fikrlash jarayonini amalga oshirish, bosim ostida fikrlash va uning elementlarini tahlil qilish, bosim ostida fikrlashda ishchi holatga qarab eng ma’qul usulni tanlash ko‘nikmalariga;
− tana orqali fikrlash jarayonini samarali qo‘llash, bosim ostida samarali fikrlashni tashkil etish, vaziyat va muhitga qarab bosim ostida fikrlash elementini tanlash, bosim ostida fikrlashni takomillashtirishning samarali usullardan foydalanish malakasigaega bo‘ladi.
11.1. Tana orqali fikrlash va uning ahamiyati.
Siz o‘ylayotganingizda tanangizga nima bo‘ladi? Javob berish uchun bu oddiy savol deb o‘ylashingiz mumkin: bu fikr sizning mi-yangizdagi biron bir narsani qilishga majbur qiladigan so‘zlardir, to‘g‘rimi? Aslida, bu savol olimlarni o‘nlab yillar davomida qiynab kelgan va aniq javob hali ham tadqiqot mavzusi bo‘lib qolayotgan nar-sadir. Shu sababli, bu sxemasi shaklida aniq ta’riflanadigan narsa emas.
Fikr nima? Fikrlash paytida tanangizda sodir bo‘ladigan vo-qealarni tasvirlashning birinchi muammosi shundaki, fikrni tashkil etadigan narsalarga hamma ham qo‘shilavermaydi. Bir qarashda, ehtimol siz fikrni o‘zingiz aytadigan narsa deb o‘ylaysiz.Masalan, bugun ertalab divanda yotganingizda «Men turmoq-chi emasman» degan fikr paydo bo‘lishi mumkin edi.Keling, bir muncha vaqt o‘tib, nima ekanligini aniqlab olish uchun o‘ylab ko‘ring.«Men yotoqdan turishni istamayman» degan fikr sizning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan narsa emasmi? Yoki bunga biron narsa sa-bab bo‘lganmi? Bu shunchaki miyangizning jismoniy jarayoni yoki tasavvuri, ruh yoki boshqa mavjudot kabi chuqurroq narsaning namoyon bo‘lishimi? Bu jiddiy o‘ylab ko‘rish kerak bo‘lgan narsa.Olimlar reduksionistik nazariyani qo‘llashi va fikrlar shunchaki miyadagi kimyoviy o‘zgarishlar bilan tushuntirilishi mum-kin bo‘lgan jismoniy qismlar ekanligini taxmin qilishlari mumkin bo‘lsada, faylasuflar yoki boshqa nazariyotchilar sizning ongingiz tanangizdan ajralib turadi va sizning fikrlaringiz jismoniy qismlar emas degan dualistik nazariyani ilgari surishlari mumkin.Buning hammasi, agar biz o‘ylayotganimizda tanamizda (yoki aniqrog‘i miyamizda) nima sodir bo‘lishini ko‘rib chiqmoqchi bo‘lsak, unda hech bo‘lmaganda fikrlarimiz tanamizga ta’sir qilishi mumkinligini tan olishimiz kerak.Fikrlar miyamizga va tanamizga ta’sir qilishi mumkinligini bilganimiz sababli, keling, ularning buni qanday amalga oshirayotganini va ong ostida nima bo‘layotganini aniq ko‘rib chiqaylik.Fikrning anatomiyasiKeling, o‘sha tongga qaytaylik: «Men yotoqdan turishni xohla-mayman», degan fikr. o‘zidan paydo bo‘ladigan tashqi kuchlar emas) degan fikrga qayt-ing.Agar siz fikrlaringiz miyangizning jismoniy qismlari va fikrlaringizni o‘zgartirish tanangizga ta’sir qilishi mumkin, degan ilmiy qarashni qabul qilsangiz, demak, siz shunchaki kuchli qurol yarat-gansiz.Ammo xulosa qilishga shoshilmang, agar bizning fikrlarimiz doimo biron narsaga shunchaki reaksiya bo‘lsa, biz qanday qilib ularni qo‘lga olishimiz va o‘zgartirishimiz mumkin?Albatta, sizning fikrlaringiz bo‘shliqdan kelib chiqmaydi. Masalan, siz ushbu mavzuni o‘qiyapsiz va undan fikrlaringizni o‘zgartirishda foydalanishingiz mumkin bo‘lgan yangi g‘oyalarni qo‘lga kiritmoqdasiz.Buning ma’nosi shuki, agar siz o‘z fikrlaringizni o‘zgartirishni boshlamoqchi bo‘lsangiz, siz o‘zingizning fikrlaringizning qo‘zg‘atuvchilari va shuningdek, ushbu ogohlantirishlarga javoban o‘z fikrlaringiz xususiyatlari to‘g‘risida xabardor bo‘lishingiz kerak.Keyingi safar divanda yotganingizda: «Men turmoqchi emasman», deb o‘ylang, bu fikrni nima qo‘zg‘atganini o‘zingizdan so‘rang.Fikrlaringiz va tanangizni qanday o‘zgartirishFikrlaringiz qo‘zg‘atuvchilari haqida juda aniq ma’lumot oling, shunda siz his-tuyg‘ularingiz va sog‘lig‘ingizni o‘zgartirishga qo-dir bo‘lasiz. Agar odam yotoqdan ko‘tarilishni istamasa, bu fikrni budilnik qo‘zg‘atishi mumkin.Sizda budilnik va «men yotoqdan turishni istamayman» degan fikr o‘rtasida aqliy bog‘liqlik mavjud.Siz miyangizda ruhiy chuqurchaga ega bo‘ldingiz, boshqa-cha qilib aytganda, bu qo‘zg‘atuvchini shu fikr bilan bir zumda bog‘laydi. Shunday qilib, agar siz ushbu reaksiyani o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, qo‘zg‘atuvchini o‘zgartirishingiz yoki ushbu fikr bilan aloqani buzishingiz kerak.Buning bir usuli, o‘zingizni har kuni ertalab 30 kun davomida qo‘zg‘atuvchining yangi reaksiyasi bo‘lguncha boshqa fikrni o‘ylashga majbur qilishdir. Masalan, siz 30 kun davomida har kuni «Men turishni yaxshi ko‘raman» deb o‘ylashga majbur qilishingiz mumkin. Buning qanday ishlashini ko‘ring. Agar bu fikr shunchaki noo‘rin bo‘lsa, ehtimol: «O‘rningdan turish unchalik yomon emas. Bir marta erta turganimdan xursandman». Siz shuningdek, budilnik ovozini o‘zgartirishingiz mumkin, shunda siz eski signalga (eski fikrga) nisbatan kamroq munosabatda bo‘lasiz.Buni osongina qo‘lga kiritganingizdan so‘ng, uni hayotin-gizning barcha sohalarida qo‘llashingiz mumkin! Tiqilinch ichida qolib achchiqlanish va asabiylashishni his qilasizmi? «Men tirbandlikka bardosh berolmayman» degan fikr miyangizdan tanangizga signallarni yuborib, nafasingizni tezlashtiradi va mushaklaringizni taranglashtiradi. «Men buni boshqara olmayman, dam olishim ham mumkin» degan fikr tanangizga tinchlanish uchun signal yuboradi. Yaqinlashib kelayotgan taqdimotdan xavotirdasizmi? «Bu dahshatli bo‘ladi, men juda xavotirlanaman» degan xavotir sizni vahima va chekkada qoldiradi, shu bilan birga «Men qo‘limdan kelganicha harakat qilaman, qo‘limdan kelgani shu» degan fikr tanangizga tinch va xotirjam bo‘lishingiz uchun yordam beruvchi signal yuboradi.Miyaning shikastlanishi va fikrlash. Biz bilamizki, miyaning ma’lum qismlariga zarar yetkazish ma’lum bilim qobiliyatlariga zarar yetkazadi. Bu juda qiziq, chunki fikrlar haqiqatan ham tanaga ta’sir qiluvchi va ta’sirlanuvchi jismoniy shaxslar ekanligiga ishora qiladi. Kognitiv funksiyalar miyaning barcha qismlarining to‘g‘ri ishlashiga bog‘liq, ushbu tizim-lar buzilganda fikrlashga ta’sir qilishi mumkin.
Juda yaxshi so‘z. Bu fikrlar miyada va tanada sodir bo‘ladigan narsalarga qanday ta’sir qilishini juda uzoq va aniq tekshirish. Bu juda to‘g‘ri, chunki miyaga kelganda hali ham noma’lum bo‘lgan juda ko‘p narsalar mavjud. Darhaqiqat, agar olimlar miyadagi jarayonlarni to‘liq xaritada ko‘rsatgan bo‘lsalar, ehtimol ular miyani takrorlaydigan super-kompyuterlar qurgan bo‘lishlari mumkin.Fikrlar tanadan ajralib turadigan narsalar va fikrlarning qanday qilib jismoniy ta’sirga ega ekanligini tasvirlash bema’nilikdir deb bahs yuritadiganlar hali ham bor. Biz ong, tana, olam va boshqalar haqida hali ko‘p narsalarni tushunmaganimiz haqiqat bo‘lsada, hech bo‘lmaganda fikrlar miya va tanadagi reaksiyalarga bevosita ta’sir qilishi mumkinligi aniq.Bu nutq terapiyasining ko‘plab turlari, masalan, kognitiv xulq-atvor terapiyasining asosidir. Va bu juda yaxshi narsa, chunki bu siz fikringizni o‘zgartirishga harakat qilsangiz, siz o‘z miyangizga va tanangizga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan narsani qilayotganingizni anglatadi. Va bu ta’sir doimiy o‘zgarish bo‘lishi mumkin, ayniqsa, agar siz ijobiy natijalarga ega bo‘lgan yangi fikr yaratish yo‘llarini kashf qilsangiz.
11.2. Ijodiy bosim (bosim ostida fikrlash)va uning elementlari.
Bir eslab ko‘ring, ijodiy aqliy hujum sizni hech stress holatida qoldirganmi? Agar siz o‘zingizning navbatdagi katta g‘oyangiz qayerdan paydo bo‘lishi va nega u hali kelmaganligi bilan qiziqsangiz, siz ijod bilan shug‘ullanishingizga qiynalishingiz mumkin. Ehtimol, buning sababi siz qanday qilib ijodkor bo‘lishingiz kerakligi haqida o‘ylayotganligingiz bo‘lishi mumkin.Agar o‘zingiz uchun ma’lum bir umidlar mavjud bo‘lsa, lekin uni yetkazib berish uchun juda ko‘p bosimni his qilsangiz, siz o‘zingizni ijodiy muvaffaqiyatsizlikka qo‘yishingiz mumkin. Xo‘sh, orqaga qadam tashlash vaqti keldi. Ijodkorlik amalga oshishi uchun ish va o‘yin o‘rtasida muvozanat bo‘lishi kerak. Yakuniy g‘oya amalga oshganday tuyulsa ham, buning sababi yillar va ko‘plab eksprimentlar uni izlashga sarflangan. Axir Tomas Edison muvaffaqi-yatsizlikka o‘zgacha yondoshgan holda quyidagi fikrlarni ta’kidlab o‘tganku: «Men muvaffaqiyatsizlikka uchraganim yo‘q, lekin lam-pochkani yasamaslikning 1000 ta usulini topdim».Nima deb o‘ylaysiz, stress sizni ko‘proq ijodkor qiladimi yoki kamroq?Bajarilishi zarur bo‘lgan ishlar ro‘yxatidagi vazifalarni tek-shirish o‘zingizni yaxshi his qilishingizga olib kelishi mumkin. Bosim ostida siz go‘yoki unumdorlik mashinasisiz, bir vazifadan ikkinchisiga o‘ta olasiz. Siz diqqatni yaxshi jamlay oldingiz. Lekin siz ijodkormisiz? Bosim ostida siz juda samarali bo‘lishingiz mum-kin, ammo juda ijodiy emassiz. Shuning uchun ijodkorlik uchun joy qoldirish muhim – tanaffusni rejalashtirish, sayr qilish, ham-kasb bilan suhbatlashish va shu kabi boshqa samara berish ehtimoli yuqori bo‘lgan ishlar.Qanday qilib sog‘lom ijodkor bo‘lish mumkin?Stress va ijodkorlik murakkab munosabatlarga ega. Xo‘sh, qa-nday qilib samarali, natijali, ijodiy va sog‘lom bo‘lishingiz mum-kin? «Biz muammo haqida vahima qo‘zg‘aymiz, keladigan birinchi variantni o‘rganamiz, ushbu variantni tanlaymiz va bajaramiz.Yangi g‘oyalar kamdan-kam hollarda bir kechada paydo bo‘la-di. Masalan, Charlz Darvinning uzoq davom etgan evolyutsiya nazariyasini olaylik. Darvin o‘nlab yillar davomida ilmiy adabiy-otlarni o‘qib, Galapagos va boshqa ekzotik yo‘nalishlarga sayohat qilgan, astoydil batafsil kuzatuvlar olib borgan va ushbu kuzatishlar va ularni tushuntirish g‘oyalari haqida minglab sahifalar yozuvlar ishlab chiqargan. Agar u shoshilinch harakat qilsa, biror samarali natijaga erishishi mumkin bo‘lmasdi. Biznesda ham yangi g‘oy-alarni yaratish va rivojlantirish uchun nisbatan tizimli bo‘lmagan, bosimsiz vaqtga ega bo‘lishning ajoyib misollari mavjud. AT&T kompaniyasining afsonaviy «Bell Labs» nomli laboratoriyasida ishlaydigan olimlar uning katta g‘oyalari vaqt talab qiladigan kor-porativ falsafasi ostida dunyoni o‘zgartiradigan yangiliklarni, shu jumladan tranzistor va lazer nurlarini ishlab chiqarishdi. Ularning ixtirolari tadqiqotchilarga bir necha Nobel mukofotlariga sazo-or bo‘lishlariga xizmat qildi. Ular Darvin singari ijodiy fikrlashga vaqt topgan edilar.Ammo ijodkorlik haddan tashqari vaqt bosimi tufayli, y`ani judayam qisqa va tig‘iz paydo bo‘lgan misollarni ham ta’kidlab o‘tish mumkin. 1970-yilda Apollon 13 ning Oyga parvozi paytida bortda kichik portlash sodir bo‘ldi, bu havo filtrlash tizimiga zarar yetkazdi va salonda karbonat angidridning xavfli to‘planishiga olib keldi. Agar tizimni sozlanmasa yoki o‘zgartirilmasa, astronavtlar bir necha soat ichida o‘lgan bo‘lar edi. Xyustondagi NASA missi-yasini boshqarish paytida deyarli barcha muhandislar, olimlar va texniklar darhol e’tiborlarini muammoga qaratdilar. Kosmik kemada bo‘lganlar bilan bir xil materiallar to‘plami bilan ishlashda ular astronavtlar takrorlashi mumkin bo‘lgan filtratsiya tizimini yaratishga astoydil harakat qilishdi. Har qanday tasavvurga ega bo‘lgan materiallar, shu jumladan parvozlar bo‘yicha qo‘llanmaning qopqog‘i ham ko‘rib chiqildi. Vaqtni ozgina tejash bilan ular g‘alati, noodatiy va mukammallikdan yiroq narsani o‘ylab topdilar, ammo bu vazifani bajarishi mumkin edi. Muhandislar tezda dizaynni yetarlicha aniqlik bilan astronavtlarga yetkazishdi, chunki kognitiv jihatdan zaif astronavtlar filtrni qurishga qodir edilar. Qisqa va ti’giz paytda o‘ylab topilgan narsa ishladi va uchta hayot saqlab qolindi.Vaqt bosimi odamlarni ko‘proq ishlashga va ko‘p ishlarni bajarishga undashi va hatto odamlar o‘zlarini yanada ijodiy his qilishlariga olib kelishi mumkin bo‘lsa-da, aslida bu, umuman olganda, kamroq ijodiy fikrlashga sabab bo‘ladi. Albatta, qisqa javob mua-mmoning butun bir yechimi emas. Ijodkorlik nafaqat g‘oyalar uchun miya hujumini, balki ularni amalga oshirishni ham o‘z ichiga oladi, shuning uchun sizda g‘oy-alar bo‘lsa, lekin ularni amalga oshirmayotgan bo‘lsangiz, siz ijod-kor inson xayolparastsiz.
11.3. Ijodiy bosimni (bosim ostida fikrlashni)takomillashtirish usullari.
Bosim bizning kundalik hayotimizning bir qismiga aylanadi. Ammo bunga qarshi bo‘lganingizda qanday qilib ijodni davom ettirishingiz mumkin? Qiyin sharoitlarda samarali va ijodkor inson sifatida qolish uchun haqiqatdan ham o‘zining ijobiy natijasini bergan bir necha fikr va tavsiyalar mavjud.Qiyinchilikni aniqlang va lo‘nda ifodalang.Bir necha daqiqa vaqt ajratib, suv idishini kuzating, kuzatgan tafsilotlarni yozib oling. Endi shishaning yuqori qismini kuzatish uchun ajratib oling va faqat yuqori qismini bir daqiqa davomida kuzating. Avvaliga hech qachon kuzatmagan ko‘plab tafsilotlarni ko‘rmaysizmi? To‘g‘ri yechimni izlashdan oldin, muammoni aniqlang. Qiyinchilikni bitta gap bilan tavsiflang. So‘ngra yana bir bor tuzing va muammoni aniqlang. Aniqlik siz ilgari o‘ylamagan yo‘llarni ochadi. Bundan tashqari, bu g‘oyalar uchun juda ko‘p og‘ishmasdan miyangizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujum qilishga yor-dam beradi.Yovvoyi g‘oyalarni rag‘batlantirish. Yechim izlayotganda, doimo boshqalarning g‘oyalarini qabul qiling. Bu miya hujumi jarayonida aqldan ozish hissini keltirib chiqaradi. Sifat o‘rniga miqdorga murojaat qiling. Zero, har safar aqliy hujum bosqichida sifatni qidirsangiz, siz hukm qilishni boshlaysiz. Ijodiy jarayonlarda hukm to‘xtatib qo‘yilishi kerak. Bir-birining konsepsiyasiga asoslanib, ajoyib g‘oyalarni tarbiyalash mumkin. Keyingi katta g‘oya qayerdan paydo bo‘lishini hech qachon bilmaysiz, asosiy narsa har kim o‘z fikrlarini bildirishi uchun qulaylik his qilishidir.Katta vazifalarni kichikroq vazifalarga ajratingVazifani aniqlagandan so‘ng, uni kichik vazifalarga ajrating va har bir topshiriq uchun vaqt oralig‘ini belgilang. Eng osonidan boshlash, faqat oldinga siljish uchun zarur bo‘lgan ishonchni berib, hiyla ishlatishi mumkin. Faraz qiling, sizning orzuingiz kitob yozish va siz uni nimadan boshlashdan boshingiz qotgan, nima qilasiz? Kichik bir xat yozishdan boshlang, so‘ng uni sahifaga, so‘ngra bobga aylantiring, natijada siz butun kitobni to‘ldirasiz. Kompleksni soddalashtiringBunda soddalashtirish ishlarni buzish degani emas. Bu shunchaki narsalarga qarashning texnik bo‘lmagan, aniqrog‘i oddiyroq qarash usulini anglatadi. Miyani xotirjam va tiniq tutish – qiyin sharoitlarda ijodiy g‘oyalarni yetkazish uchun omon qolish instinkti deb tasvvur qilish mumkin.Tanaffus qilingBelgilangan muddatni kutib olish uchun bir necha soat davomida ishdan bo‘sh qolganingizda, uxlash yoki shunchaki yurish bo‘lsin, tanaffus qilishni unutasiz. Ko‘pgina hollarda, siz oddiy kundalik hayotdan voz kechishingiz kerak. Sport bilan shug‘ullaning yoki ochiq havoda sayr qiling, chunki yangi va noodatiy fikr ongsiz ravishda boshqa ish bilan shug‘ullanishga vaqt ajratganingizda kelib chiqish ehtimoli yuqori.Haqiqat shundaki, ijodni to‘g‘ri ish muhiti, aqlli jarayonlar va mehnatsevarlik bilan rivojlantirish mumkin. Bosim ostida ijod qilish haqida gap ketganda, nima qilishimiz va nima qilmasligimiz kerakligi hamda ularni amalda qo‘llashning quyidagi tezkor usullarini sanab o‘tishimiz mumkin:
1. Muvaffaqiyatsizlik qo‘rquvi sizning muvaffaqiyatingizni cheklashiga yo‘l qo‘ymang.Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bu muvaffaqiyatsizlikdan qo‘rqish muvaffaqiyatga chek qo‘yadi, chunki bu sizni kechiktirishga imkon beradi va yangilik qilish ehtimoli kamroq bo‘ladi.
2. Narsalarni eng oddiy tarkibiy qismlariga ajratib ko‘ring.Agar siz yo‘nalishni topishga qiynalayotgan bo‘lsangiz, muammo yoki vaziyatning boshiga qayting. Vazifani eng oddiy shaklga ajratish, ijodiy jarayonning istalgan bosqichida siz hali ham yo‘lda ekanligingizga ishonch hosil qilishingizni ta’minlab beradi.
3. «Aha!» deydigan paytingizni kutib o‘tirmang.Realist bo‘ling: ijodiy sohalarda, o‘sha tushunarsiz «aha!» ni kutish – bu shunchaki bajarilmay qolib ketadigan vazifa. Ijodkor-likdagi asosiy narsa bu mushak emas, balki kayfiyatdir. Va har qanday mushaklar singari, siz ham uni qurishingiz mumkin – lekin asosiysi siz ishni bajarishingiz kerak.
4. Kerakli muhitni yarating.Atrofdagilar yoningizda savollar yoki turli harakatlar bi-lan chalg‘itishi mumkin, albatta. Ammo baribir, agar siz doimo chalg‘iydigan bo‘lsangiz, siz hech qachon ijodiy ish uchun zarur bo‘lgan muhitga kira olmaysiz. Kerakli ish muhitini yaratish va chalg‘imaydigan holatni yaratish vaqtingizni tiklashga va ijodingizni jadvalga muvofiq bajarishga juda katta yordam beradi.
5. O‘zingizga inkubatsiya qilish uchun vaqt bering.Fikrlar tuxumga o‘xshaydi: ular har doim darhol chiqishga tayyor emaslar. Ba’zan siz ularga bir oz o‘tirib, rivojlanishiga yo‘l qo‘yishingiz kerak. Shuning uchun ijodiy ish vaqtini muntazam ravishda yaratish samarali va baxtli ish oqimi uchun muhimdir.Bu jarayon nafaqat g‘oyalaringizning to‘liq pishib yetilganligiga ishonch hosil qilish uchun zarur bo‘lgan vaqt va joyni beradi, balki ijodiy charchoqning oldini olish uchun ham muhimdir.