460
"Hnçaq"ın Bakı, Gəncə və Tiflisdəki şöbələri isə "Daşnaksutyun"la rəqabətə dözməyərək, ermənilər arasında
nüfuzlarını xeyli dərəcədə itirsələr də, fəaliyyətlərin i davam etdirirdilər. Kütlələr içərisində nüfuz qazan maq uğrunda
"Hnçaq"la "Daşnaksutyun" arasında həmişə mübarizə getmişdir. Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında isə bu mübarizə
iki e rmən i millətç i part iyası arasında bütöv kəndlərin əldən-ə lə keç məsi ilə nəticə lənən silahlı toqquşmalara gətirib
çıxarırdı. Lakin istər Cənubi Qafqazda, istərsə də Türkiyədə " müsəlman təhlü kəsi" yarandıqda, "hnçaq"çılar, bir qayda
olaraq, "özünü müdafiə" məqsədilə daşnakla rla eyni cəbhədən çıxış edirdilər. Ermənilərin böyük ü midlər bəslədiyi 1908 il
Gənc türklər inqilabı za manı "Hnçaq" Türkiyə höku mətinə daha loyal münasibət göstərməyə başladı, hətta partiyanın
İstanbulda keçirilən 5-ci qurultayında qəbul olun muş proqramında parlament fəaliyyəti və təbliğatı əsas mübarizə metodu
elan edildi. 1910 ildə "Hnçaq" yenidən iki fra ksiyaya - liberal xətt tərə fdarı olan "Türkiyə e rmənilərinin Hnçaq
partiyası‖na və ənənəvi ekstremist-terrorçu mübarizə yolu seçmiş " Yeniləşmiş Hnçaq" fraksiyalarına parçalandı.
"Yeniləş miş Hnçaq" 1913 ildə İstanbulda keçirilən qurultayında Ermən istanın mu xtariyyətinin yenə də part iyanın başlıca
məqsədi elan olun muş proqramını qəbul etdi və onun həyata keçirilməsi üçün gizli mübarizə metodların ı seçdi. Fəh lələ ri
çaş-baş salan aramsız partiyadaxili parçalan malar nəticəsində "Hnçaq"ın Cənubi Qafqaz, o cü mlədən Bakı erməniləri
arasında nüfuzu xey li zəiflədi, onların b ir hissəsi RSDF(b )P-yə qoşuldu, digər qis mi isə daha mütəşəkkil o lan daşnakların
tərəfinə keçdi.
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə "hnçaq"-çılar daşnakların Rusiya ordusu tərəfində Türkiyəyə qarşı
vuruşan silahlı dəstələrin in yaradılması ideyasının əleyhinə çıxd ılar. 1915 il hadisələrindən sonra "Hnçaq" artıq öz xal-
qını dəhşətli bəlalara düçar etmiş daşnakların ağılsız və bəsirətsiz siyasətini pisləyən erməni partiyalarının ("hnçaq"çılar,
ra mkavarlar, klerikallar, tərəqqiç ilər) sırasında id i. Bütün bu partiyalar 1916 ilin mayında Petroqradda konfrans çağıraraq,
birinciliy i daşnakların əlindən almaq və ermənilərin yeganə təmsilçisi o lmaq məqsədilə "Müharibə qurbanlarına yard ım
göstərən təşkilatların mərkəzi erməni ko mitəsinin" yaradıldığın ı elan etdilər. Lakin onların bu n iyyəti nəticəsiz qaldı.
Çünki Rusiyanın hakimiyyət dairələri ko mitəni dəstəkləmədilər. Bundan sonra liberal yönlü ümu merməni partiyası
yaratmaq üçün göstərilən d igər cəhdlər də uğur qazan madı.
"Yeniləş miş Hnçaq" 1916 ildə yaran mış şəraitdə yeni proqra m - niza mna mə qəbul etdi. Mu xta riyyət haqqında
bütün tələblər bu sənəddən çıxarıld ı, Türkiyə Ermənistanı Osmanlı dövlətinin ayrılmaz tərkib hissəsi sayıldı. Proqramda
silahlı erməni hərb i birləşmələri qadağan olunur və göstərilirdi ki, ermən ilərin hamısı nizami qoşunlarda hərbi xid mət
keçməlid irlər. "Hnçaq" partiyası bunun əvəzində ermənilərin 1915 ilə qədər yaşadıqları torpaqların qaytarılmasına və
dövlətdən müavinət alın masına ü mid bəsləyirdilər.
Fevral inqilab ından (1917) sonra "hnçaq"çıların bir hissəsi martda Bakıda yarad ılmış Ermən i Milli Şu rasına
daxil oldu. La kin Ermən i Milli Şurası əvvəlcə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentində təmsil olun maqdan imt ina
etdi, Pa rla menti boykot et mək xətti yeritdi. Pa rla mentə qatıld ıqdan sonra is ə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inə
qarşı pozuculuq işi apardı və işğalçı sovet-bolşevik Rusiyasının mövqeyini müdafiə etdi. Elə həmin vaxtlar, ço x
keçmədən, "Hnçaq"ın Azərbaycanda fəaliy -əti, praktik olaraq, dayandı.
Əd.:
Azərbaycan tarixi.7 cilddə. c.5, B., 2001; Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (1918-1920), B., 1998; Наджафов Б., Лицо
врага. История армянского национализма в Закавказье в XIX нацале – XX вв., кн. 1, Б., 1993; Мамедова Л., Февраль 1917: Новая
фаза подьема политического экстремизма в Азербайджане, Б., 1995; Багирова И.С., Политические партии и организации
Азербайджана в начале XX века , Б., 1997; Шавров Н.Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани
инородцам, Б., 1990.
HÖKUMƏ T QƏ ZETĠNĠN NƏġRĠ HAQQINDA QƏ RAR - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin
1918 il iyunun 25-də qəbul etdiyi qərar. Qərarda xalq maarifi na zirinə qə zetin s metasını tutaraq Höku mətin təsdiqinə
vermə k və qəzet in nəşri üçün Gəncədə mətbəə hazırla maq tapşırıldı. Böyük çətinliklə rə ba xmayaraq, be lə b ir mətbu
orqanın yaradılması üçün Cü mhuriyyət Höku məti həmin qərara əsasən, cidd-cəhdlər göstərir və nəticədə, 1918 il
sentyabrın əvvəllərində Gəncədə "Azərbaycan" adlı Höku mət qəzetin in nəşri haqqında qərar qəbul edir. Həmin qərara
əsasən, "Azərbaycan" qəzetinin ilk nö mrəsi 1918 il sentyabrın 15-də Gəncədə çap olundu. Qəzetin Gəncədə cəmi dörd
nömrəsi nəşr edilmişdir.
"HÜMMƏT" - A zərbaycanda ilk milli sosial-demo krat təşkilatı. 1904 ilin oktyabrında fəaliyyətə başlamışdı.
Təşkilat bir qrup azə rbaycanlı de mokrat ziyalının təşəbbüsü ilə yaradılmışdı. Onla rın arasında Sultan məcid Əfəndiyev,
Əh məd bəy Ağayev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məşədi bəy Əzizbəyov, Mir Əsədulla Mirqasımov, Məmmədəli
Rəsulzadə (Rəsuloğlu), İsa bəy Aşurbəyov, Qara bəy Qarabəyov, Məmmədbağır A xundov, Məmməd Həsən Hacınski,
Mir Həsən Mövsümov və başqaları var idi. "Hü mmət" forma l ola raq Rusiya Sosial-Demok rat Fəhlə Partiyasının
(RSDFF) Bakı Komitəsinin şöbəsi kimi yaransa da, əslində, müstəqil fəaliyyət göstərirdi. S.M.Əfəndiyevin sözlərinə görə,
"bu qrupun müstəqilliyini müsəlman fəhlələri ilə işin xüsusiyyətləri şərtləndirirdi. Təşkilatın məhz bu formada fəaliyyət
göstərməsi çox uğurlu idi, çünki bizim işimizdə elə məqamlar var idi ki, "Hümmət" müstəqil şəkildə çıxış etməyə
məcbur idi".
Bə zi mənbələrə əsasən, hələ 1903 ildə M .Ə.Rəsulzadə və onun həmfikirləri tərəfindən tələbə gənclərdən ibarət
olan və sonradan "Hümmət"in əsasını təşkil edən "Azərbaycanın gənc inqilabçıla rı dərnəyi" yaranmışdı.