Wyjaśnianie I przewidywanie w bioelektronice

"Każda zmiana temperatury o dT w zakresie temperatut (T₂-T₁) lub deformacja mechaniczna typu D_m, zachodząca w części organizmu C_o, w wieku W, należącego do gatunku G, w porze roku P_r i porze dnia P_d wywołuje zawsze skutek fizjologiczny S_f o natężeniu N, który realizuje się wskutek wywoływania zmiany polaryzacji elektrycznej dP"⁶⁹.

Wymienione trudności w sformułowaniu najprostszego (choć bardziej skomplikowanego niż: "kość jest pizoelektrykiem", albo "odkształcając kość wywołujemy jej polaryzację elektryczną") prawa koegzystencjalnego, czy przyczynowego na terenie bioelektroniki nie przeczy bynajmniej, że podjęte próby nie są sformułowaniami praw własnych dziedziny przedmiotowej. W świetle publikacji eksperymentalnych i teoretycznych z zakresu bioelektroniki pewne hipotetyczne do tej pory wyjaśnienia faktologiczne stają się wyjaśnieniami przez prawo własne, które określa realne związki i uwarunkowania zachodzące w układach żywych.

Można wskazać na terenie bioelektroniki przykłady wyjaśnień genetycznych, strukturalnych, substancjalno-atrybutywnych, systemowych, przez zaklasyfikowanie, odwołanie się do innego poziomu zjawisk, czy funkcjonalnych. Podobnie nie można zaprzeczyć istnieniu na terenie bioelektroniki wielu korelacji statystycznych, np. o istnieniu korelacji występowania (oraz natężenia) burz magnetycznych <169> a ataków (i natężenia) choroby u pacjentów szpitali psychiatryczych i także liczby przyjęć pacjentów do takich szpitali⁷⁰.

Generalizacje tego typu przyjmują formę praw statystycznych, możliwych do użycia w wyjaśnieniach statystycznych faktów o podobnym znaczeniu. Sugeruje to istnienie także statystycznego typu wyjaśniania przez prawo własne w bioelektronice. Istotnie w wielu przypadkach, aby wyjaśnić eksplananda zawierające opisy obserwowanych in vivo skutków oddziałowywania czynników fizycznych na organizmy konstruuje się eksplanansy zawierające dostatecznie potwierdzone prawa statystyczne. Podobnie ma się rzecz z wyjaśnianiem teleologicznym. Na terenie bioelektroniki sformułowano hipotezy w postaci praw o charakterze teleologicznym, np. o tym, iż organizmy dążą do zachowania warunków na istnienie stanu plazmowego, aby nie natąpił u nich zanik funkcji życiowych⁷¹. Hipoteza ta jest elementem eksplanansa wyjaśniania nomologicznego przewartościowującego teleologiczne prawo dążenia organizmów do zachowania życia poprzez dostosowanie populacji do warunków środowiskowych. Jest także elementem eksplanansa, razem z prawami plazmy fizycznej w strukturach żywych wyjaśniania faktologicznego, którego eksplanandum zasadza się na obserwowanej interakcji organizmów i środowiska elektromagnetycznego, albo innego, gdzie eksplanandum jest obserwowalny spadek konsumpcji tlenu w procesach gerontalnych. Z drugiej strony sama jest eksplandum wyjaśnienia nomologicznego, którego eksplanans zasadza się na hipotezie wyższego rzędu o plazmowych mechanizmach regulacji i energetyki wewnątrzorganizmalnej. Jest zatem umieszczona w pewnej hierarchii wyjaśnień. O wartości bioelektroniki jako teorii naukowej świadczy więc nie tylko istnienie poszczególnych wyjaśnień modelowych, czy przez prawo własne, ale ich hierarchia zwana systemem wyjaśnień. Zanim kwestia systemów wyjaśnień w bioelektronice zostanie przybliżona należy zauważyć co następuje.

(1) Trudno ustalić jaki jest ilościowy stosunek praw do hipotez o forumule praw w ramach bioelektroniki, niemniej wydaje się, że prawa znajdują większe zastosowanie w wyjaśnieniach faktologicznych oraz modelowych. W wyjaśnieniach o większej doniosłości, to znaczy głębiej wnikających w istotę rzeczywistości biotycznej, mają zastosowanie przeważnie hipotezy.

(2) Dobrze rozwinięte są w bioelektronice wyjaśnienia modelowe, co wskazuje na pokrewieństwo z "młodszymi" i rozwijającymi się dopiero naukami granicznymi, jak niektóre subdyscypliny biofizyki i nauki pograniczne między biofizyką a biochemią. Na to pokrewieństwo wskazuje także proporcja różnych <170> typów wyjaśnień przez prawo własne (duży stosunkowo udział mają w bioelektronice prawa statystyczne i koegzystencjalne).

(3) Uogólnienia bioelektroniki są zdaniami ściśle ogólnymi, spełniajacymi warunki nałożone na prawa. Mazierski sprzeciwia się uznaniu uogólnień biologicznych (prawa ewolucji, prawo biogenetyczne) za prawa przyrodnicze ze względu na ograniczenie czasowo-przestrzenne biosfery (niepotwierdzalność kontrfaktycznych okresów warunkowych i akcydentalność generalizacji biologicznych), niespełnianie prewidystycznej funkcji przez uogólnienia biologiczne, spełnianie funkcji wyjaśniającej tylko w zakresie wyjaśniania probabilistycznego i strukturalnego, odmawianie jej zaś w zakresie wyjaśniania przyczynowego⁷². W tym miejscu uznaje się, że ograniczenie czasowo-przestrzenne biosfery jest nieistotne ze względu, iż obiektywne prawa biosu są kontynuacją praw przyrody nieożywionej. Ponadto życie jest funkcją, która może się realizować w materii w obrębie całego wszechświata, niekoniecznie w oparciu o biochemię węgla, a ograniczenie czasowo-przestrzenne biosfery można uważać raczej za warunki graniczne wyjaśnień nauk o życiu, niż powód odmawiania generalizacjom tych nauk rangi praw. Nauki o życiu są z jednej strony płodne w wiele prognoz, o czym świadczy postęp medycyny, biotechnologii, biologii molekularnej, z drugiej strony prognozy są "niepewne" ze względu raczej na nieznajomość dostateczną warunków brzegowych dla danego prawa, także we wszystkich naukach fizykalnych. Wyjaśnienia koegzystencjalne czy probabilistyczne nie są mniej wartościowe, niż kauzalne. Te ostatnie są zresztą reprezentowane szeroko w biologii przez wyjaśnianie genetyczne. W bioelektronice prawa przyczynowe są może w obecnym stadium jej rozwoju mniej obecne, jednak się je formułuje, przynajmniej jako hipotezy. Stopień skomplikowania warunków brzegowych systemów biologicznych wskazuje właśnie na potrzebę aplikacji metodyki nauk fizycznych do badania biosu. Sformułowanie praw bioelektronicznych, wzorowanych na prawach fizyki i elektroniki, jest krokiem w stronę zrozumienia obiektywnych praw biosu. Prawa te jednak są prawami własnymi bioelektroniki, a nie fizyki czy biologii.

IX. HIERARCHIA BIOELEKTRONICZNYCH WYJAŚNIEŃ

W bioelektronice system wyjaśnień przybiera charakter poziomowy ze względu na to, iż eksplananda wyjaśnień wtórnych są bardziej ogólne i są twierdzeniami wyższego stopnia epistemologicznego i logicznego. Liczba wyjaśnień pierwotnych [W1] jest większa niż wtórnych kolejnych rzędów i są to przeważnie <171> wyjaśnienia statystyczne i koegzystencjalne przez prawo wasne o charakterze faktologicznym, np. obserwowalna interakcja organizmu i środowiska. Wyjaśnienia wtórne pierwszego rzędu [W2] mają przeważnie charakter wyjaśnień modelowych faktologicznych i nomologicznych. Trudno powiedzieć ile modeli funkcjonuje w bioelektronice, w przybliżeniu ich liczbę można określić na kilkunaście do kilkudziesięciu. Hipoteza o istnieniu analogii urządzeń technicznych do układów biotycznych jest wyższego rzędu epistemologicznego i odzwierciedla głębszy poziom zjawisk zachodzących w przyrodzie ożywionej. Także prawa elektroniki użyte w tych wyjaśnieniach modelowych stwierdzają niejednokrotnie głębsze zależności na bardziej podstawowym poziomie niż można by stwierdzić na podstawie wyjaśnień pierwotnych. Eksplanasy modelowego wyjaśniania w bioelektronice stają się eksplanandum wyjaśnień wtórnych drugiego rzędu [W3], gdzie w eksplanansach dominują typowo bioelektroniczne hipotezy o formule praw, np. strukturalna o plazmowym charakterze mechanizmu recepcji pól elektromagnetycznych. Na czwartym poziomie wyjaśnień [W4] eksplanansy zawierają hipotezy najwyższego rzędu epistemologicznego. Te właśnie hipotezy, mające postać najogólniejszych praw, są istotną podstawą zarówno wyjaśnień modelowych użytych w wyjaśnieniach wtórnych pierwszego rzędu, jak i konstruowania hipotez wyjaśnień wtórnych drugiego rzędu. Wyjaśnienia np. plazmowego charakteru odbioru bodźców energetycznych i informacyjnych środowiska następuje poprzez wskazanie zasady głoszącej, że zdarzenia i procesy w biosie zależą w najistotniejszym stopniu od zdarzeń i procesów z submolekularnego poziomu egzystencji.

Stosunkowo dobrze rozwiniete wyjaśnianie modelowe tworzy obszerny treściowo i zakresowo poziom wyjaśnień wtórnych pierwszego rzędu. Mimo, że [W3] zawiera prawa własne bioelektroniki, to ich hipotetyczność sprawia, że nie stanowią wyjaśnień pewniejszych od eksplanacji z [W2], przynajmniej dopóki nie zostaną solidnie skonfirmowane. Jednak wyjaśnienia modelowe [W2] ustępują wyjaśnieniom przez prawo własne wyższych poziomów [W3] i [W4] pod względem mocy wyjaśniania. [W3] i [W4] głębiej odzwierciedlają istotę badanego biosu. Jak dotąd największą pewnością, choć najmniejszą mocą, odznaczają się wyjaśnienia pierwotne [W1]. Fakt ten obok hipotetyczności i znacznego udziału modelowania (typowego dla nauk granicznych) sprawia, że bioelektronika jest podobna do innych nowopowstających nauk przyrodniczych. Sceptycyzm w stosunku do hipotetyczności bioelektroniki w wyjaśnieniach [W3] i [W4], a pośrednio [W2] w tym kontekście nie wydaje sie usprawiedliwiony. Moc wyjaśnień bioelektroniki polega na tym, że fakty, prawa i teorie dotychczas funkcjonujące w nauce są wyjaśniane nomologicznie i teoriologicznie poprzez odwołanie się do głębszego poziomu zjawisk. Jest to poziom kwantowy.

<172>
X. PROGNOSTYCZNE WNIOSKI BIOELEKTRONIKI
Wartość każdej teorii naukowej jest wyznaczona nie tylko jej walorami eksplanacyjnymi, ale także prewidystycznymi. Jest to szczególnie ważne dla teorii, do których zbioru należy też bioelektronika, gdzie dużą rolę w wyjaśnianiu odgrywa modelowanie i wyjaśnianie hipotetyczne. Prewidystyczny aspekt funkcjonowania teorii naukowych odnosi się do testowania, ale także do pogłębiania ogólnie pojętej wiedzy. Bazą prognoz bioelektronicznych są wskazane wyżej eksplanansy. Ich wartość zależy od zdolności do przewidywania faktów, które nie były znane w momencie ich konstruowania. W wypadku potwierdzenia takich prognoz bioelektronika zyskuje dodatkowy stopień konfirmacji i jej hipotezy zyskują miano praw naukowych. Zdolność do generowania prognoz przyrodniczych świadczy o płodności danej teorii naukowej, a ich potwierdzanie o stopniu jej korroboracji. Przed testowaniem bioelektronika powinna wykazywać możliwie dużą zawartość empiryczną, czyli podatność na falsyfikację, Po testowaniu winna być w wysokim stopniu potwierdzona, "zahartowana" w terminologii Poppera. Oznacza to, że pierwszym warunkiem pozytywnej oceny bioelektroniki w aspekcie testowania jest wskazanie możliwości tej ostatniej do projektowania eksperymentów konfrontujących z doświadczeniem jej hipotezy. Drugim warunkiem jest przetrwanie przez te prognozy surowych testów, czyli uzyskanie możliwie dużego stopnia korroboracji.

Eksplanansy wyjaśnień pierwotnych w bioelektronice mogą służyć i służą jako bazy prognozowania (tutaj postgnozowania) własności fizycznych i elektronicznych materiałów biologicznych, a także statystycznych korelacji działania czynników fizycznych na organizmy. Prognozy te uzyskują w bioelektronice wysoki stopień korroboracji o czym świadczy narastająca liczba publikacji stwierdzających te własności dla nowych materiałów i struktur biologicznych oraz nowe korelacje statystyczne interakcji organizmów i fizycznego środowiska.

Wyjaśnienia pierwotne pierwszego rzędu, to znaczy eksplanansy wyjaśniania modelowego także są płodne w wyszukiwanie coraz większej ilości analogii strukturalno-substratowo-funkcjonalnych między urządzeniami technicznymi i organizmami. Płodność prognozowania w tym wypadku wyraża się w zwracaniu uwagi na coraz to inne elementy konstrukcji, bądź funkcje układów technicznych i doszukiwanie się podobnych w układach żywych. Nieco trudniejszą kwestią jest tutaj potwierdzanie wysnutych prognoz (postgnoz). Wynika to z trudności natury ogólnej dotyczącej zasadniczej nietestowalności modeli niemechanicznych. Także modele mechaniczne, jeżeli są nawet poddane testowaniu, <173> to jego wyniki dotyczą samego modelu a nie rzeczywistości odwzorowującej model.

W wyjaśnieniach wtórnych drugiego rzędu testowanie ma szczególnie duże znaczenie. Wynika to z roli jaka przypada temu poziomowi wyjaśnień w eksplanacyjnej funkcji bioelektroniki. Wyjaśnienia tam zakwalifikowane są wyjaśnieniami ściśle bioelektronicznymi. Bez nich bioelektronika stałaby na dużo niższym stopniu uteoretyzowania, opartym tylko na modelowaniu i stwierdzaniu własności elektronicznych biomateriałów. Hipotezy w formie praw tam sformułowane po potwierdzeniu stanowić będą prawa bioelektroniki o najwiekszej mocy wyjaśniania. Jako pole analizy prewidystycznej funkcji baz prognozowania trzeciego poziomu wyjaśnień bioelektronicznych może posłużyć koncepcja bioplazmy, tym bardziej, że w jej ramach podjęto próbę projektowania eksperymentów konfirmujących eksplanacje analizowanego poziomu sytemu wyjaśnień bioelektronicznych⁷³. Wysunięte propozycje bazują na predykatum pierwotnie wyjaśniającym analogię technicznych złącz typu p-n do niektórych struktur biologicznych, jak błony organelli komórkowych - mitochondriów i chloroplastów. Wysuniętą analogię tłumaczy się prawem (hipotezą) stwierdzającym plazmowy mechanizm funkcjonowania błon biologicznych, na przykład prawa (hipotezy) przyczynowego: "Plazma elektronowa pośredniczy w procesach prowadzących do uzyskania energii w postaci wiązań wysokoenergetycznych". Eksplanans zawiera w tej eksplanacji, oprócz przytoczonego wyżej prawa własnego i innych tego typu praw, prawa fizyki plazmy, oraz hipotetyczne, ilościowe przybliżenie warunków szczegółowych istnienia plazmy w błonach biologicznych⁷⁴, dzięki czemu uzyskuje on (eksplanans) dużą wiarygodność formalną. Wnioski prognostyczne dotyczą tutaj możliwości obserwowania odpowiedzi typu fizycznego lub biologicznego na działanie kontrolowanych bodźców (termicznych, chemicznych, radiologicznych, elektrycznych, magnetycznych, elektromagnetycznych, elektrostatycznych, akustycznych i innych). Odpowiedzi pozytywnie <174> korroborujące omawiane wyjaśnienia mogą dotyczyć: a) charakterystycznych zmian współczynnków: odbicia, absorbcji czy przepuszczania fal elektromagnetycznych (zależnie od częstości plazmowej wp), b) konsekwencji fizjologicznych, np. spowalniania, przyspieszania czy też uniemożliwiania przebiegu pewnych procesów, c) zwiększanie, lub zmniejszanie się stopnia idealności plazmy elektronowej zawartej w substrukturach błon, d) zmiany innych parametrów jak przenikalności elektrycznej, stosunku energii potencjalnej do kinetycznej cząstek, koncentracji swobodnych nośników ładunku, masy efektywnej ruchliwych nośników ładunku.

Zon wskazuje na trudności związane z testowaniem omawianych praw i wyjaśnień. Związane są one głównie ze specyfiką ośrodka biologicznego, ale nie tylko. Mogą dotyczyć zaburzających oddziaływań wywołanych warunkami doświadczalnymi i trudnościami technicznymi, heterogennością i anizotropowością ośrodka biologicznego, a także nadzwyczaj złożonym widmem rejestrowanego promieniowania, czasową zmiennością, labilnością własności błon biologicznych, także pod wpływem informacyjnego i energetycznego działania użytych bodźców fizycznych i chemicznych, niewielkimi rozmiarami badanych układów, zakłóceniami oscylacji wywoływanymi przez szumy.

Pokonanie tych trudności wiąże się między innymi z: ad a) użyciem rekonstytuowanych błon biologicznych, albo chociaż ich modeli mechanicznych, czy też możliwie subtelnym oddziałowywaniem czynników fizycznych (doskonaleniem technik badawczych), ad b) zastosowaniem odpowiedniej techniki przygotowania błon, wykorzystaniem technik synchronizacji podjednostek błon, blokowaniem selektywnym poszczególnych podjednostek błon, izolowaniem ich funkcjonalnych substruktur i ich uporządkowaniem, rekonstytuowaniem błon, ad c) przeprowadzaniem eksperymentów tylko w tych wycinkach czasowych, w których realizuje sie plazma, pobudzaniem błon do synchronicznego przeprowadzania danego procesu (termicznie lub optycznie), ad d) dostosowaniem aparatury pomiarowej do rejestracji sygnałów o mocy o jeden rząd wielkości mniejszej niż ma to miejsce w urządzeniach technicznych, rekonstytuowaniem błon, wykorzystywaniem stosów błon w badaniach, ad e) obniżeniem temperatury, użyciem odpowiedniej techniki "obróbki" matematycznej uzyskanych wyników. Zon proponuje konkretny układ doświadczalny, który mógłby służyć do sondowania bioplazmy.

Fakt ten, jak i przytoczone wyżej informacje szczegółowe są poważnym argumentem na rzecz płodności wyjaśnień typowo bioelektronicznych (z poziomu [W3]). Jak się wydaje, ich dostateczne skoroborowanie jest uzależnione od inwestycji finansowych w wyposażenie lub udostępnienie odpowiednich laboratoriów. Że poza granicami Polski tak się dzieje, o tym świadczy wspomniana książka Bone'a i Zaby, a także publikacje Cope'a, Poppa i innych <175> autorów. Podstawę do badań daje w pierwszej kolejności "wizja", następnie solidne opracowanie teoretyczne, a dopiero na końcu jej testowanie empiryczne. Bioelektronika, jak się wydaje, wyszła już z etapu "wizji", a coraz solidniejsza teoria daje mocną podstawę do przeprowadzania jej przez surowe testy.

Wyjaśnienia czwartego poziomu systemu eksplanacji bioelektronicznych budują eksplanansy zawierające najogólniejsze zasady bioelektroniczne, jak "życie ma naturę elektromagnetyczną", czy "istotnym poziomem funkcjonowania układów żywych jest poziom kwantowy". Prognozy wyprowadzone z baz prognozowania opartych na tych zasadach skierowują myśl badaczy także ku innym dziedzinom wiedzy: filozofii przyrody, biologii teoretycznej, antropologii, technologii komputerowej, ochronie środowiska, medycynie, a także ku zagadnieniom światopoglądowym. Sugestie wysunięte przez bioelektronikę w kierunku tych nauk zmierzają do poszerzania biochemicznego paradygmatu rozpatrywania problemów naukowych związanych z biosem o paradygmat biofizyczny, wskazujący na głębsze podłoże zjawisk biologicznych, i szersze mechanizmy interakcji organizmów z otoczeniem.

<176>
EXPLANATION AND PREDICTION IN BIOELECTRONICS

Summary
The author presents a philosophical analysis of bioelectronics in aspects of its scientific aims and functions, i.e. explanation and prediction. Bioelectronics is considered a border-line branch of natures sciences, and may be defined as the area of the applications of methods and concepts phisical and applied electronics to living systems. The research work in this area has horizontal and developing structure of explanations which runs from basic good corroborated coexistential and statistic levels to higher ones. Although explanations on these latter levels involve many models and hipothesis (what is typical for the new and developing sciences), they present a higher epistomological and logical standard, as bioelectronics explains life fenomena on the lowest existence level of biosystems. Bioelectronics abounds with prognostic suggestions pertaining both to empirical tests in itself and in other sciences.

1Głównie chodzi o prace: Zon J., Bioelectronics: a background area for biomicroelectronics in the science of bioelectricity, "Roczniki Filozoficzne", 34(1986), z. 3, s. 183 -201; Zon J., "Topografia" badań w dziedzinie bioelektroniki, [W:] Sedlak W., J. Zon, M. Wnuk (red.), Bioelektronika. Materiały VI Krajowego Sympozjum, KUL Lublin, 20-21 listopada 1987, RW KUL, Lublin 1990, s. 11-34; Zon J., Biomikroelektronika: Wstępna charakterystyka jej przedmiotu metod i zadań, "Roczniki Filozoficzne", 39-40(1991-1992), z. 3, s. 119-129; Biedulski Cz., Rys historyczny bioelektroniki, [W:] Sedlak W. (red.), Bioelektronika: Materiały I Krajowego Sympozjum, KUL Lublin, 14-15 maja 1975, TN KUL, Lublin 1979, s. 9-14; Woźniak Z., Metodologiczna charakterystyka bioelektroniki, [W:] Sedlak, Bioelektronika: Materiały I..., s. 55-68; Kajta S., Włodzimierza Sedlaka kwantowa teoria życia, [W:] M. Lubański, S. Ślaga (red.), Z zagadnień filozofii przyrodoznastwa i filozofii przyrody, t. XII, ATK, Warszawa 1991; Zięba S., Analiza filozoficzna bioelektronicznej koncepcji życia, "Roczniki Filozoficzne", 30(1982), z. 3, s. 81-95.

2Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, TN KUL, Lublin 1992, s. 198, 224-225; Bronk A., Wielość nauk i jedność nauki. Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne, [W:] Kamiński, Nauka..., s. 366. Kwestia korespondencyjnej koncepcji aproksymacji prawdy Poppera, prawdopodobności (truthlikeness), prawdoupodobnienia (verisimilitude), to znaczy postępu nauki od błędów większej do mniejszej skali, czy też zbliżania się do prawdy, szeroko eksplikuje Hajduk w: Hajduk Z., Uwarunkowania postępu poznawczego w teoriach rozwoju nauki, część II, "Roczniki Filozoficzne", 39-40(1991-1992), z. 3, s. 41-45.

3Por. Motycka A., Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie: Filozoficzny spór o naukę, Ossolineum, Wrocław 1984, s. 100-106; Feyerabend P. K., Wyjaśnianie, redukcja i empiryzm, [W:] P. K. Feyerabend, Jak być dobrym empirystą, (tłum. z angielskiego), PWN, Warszawa 1979, s. 62-152.

4Nikitin E., Wyjaśnianie jako funkcja nauki, (tłum. z rosyjskiego), PWN, Warszawa 1975, s. 10-13; Hajduk Z., Niektóre aspekty wyjaśniania, "Roczniki Filozoficzne", 17(1969), z. 3, s. 112; Nagel, Struktura Nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, (tłum. z angielskiego), PWN, Warszawa 1985, s. 30, 144; Wołk T., Ewolucja poglądów Ernesta Nagla na wyjaśnianie, "Roczniki Filozoficzne", 37-38(1989-1990), z. 3, s. 188.

5Ajdukiewicz K, Dowód i wyjaśnianie, [W:] Język i poznanie, tom II, PWN, Warszawa 1985, s. 402n.

6Hajduk, Niektóre..., ss. 91-92; Hempel C. G., Podstawy nauk przyrodniczych, (tłum. z angielskiego), WN-T, Warszawa 1968, s. 122-124; Nikitin, Wyjaśnianie..., s. 8-10.

7Hempel C. G., Oppenheim P., Studies in the Logic of Eksplanation, "Philosophy of Science", 15(1948), s. 135-175.

8Wysocki J., Problem wyjaśniania teleologicznego w biologii, [W:] Lubański, Ślaga, Z zagadnień..., t. XIII, Warszawa 1991, s. 40-43, Hempel, Podstawy..., s. 78, 88-90.

9Wysocki, Problem..., s. 40 n.

10Mazierski S., Problem prawomocności i różnorodności prognoz przyrodniczych, "Studia Philosophiae Christianae", 9(1973), z. 1, s. 93n. Nieco inaczej formułuje te warunki Nikitin w: Nikitin, Wyjaśnianie..., s. 35-46.

11Wołk, Ewolucja..., s. 192; Wysocki, Problem..., s. 53n; Hajduk, Niektóre..., s. 93-122; Nikitin, Wyjaśnianie, s. 47-136; Bunge, O przyczynowości. Miejsce zasady przyczynowej we współczesnej nauce, (tłum. z angielskiego), PWN, Warszawa 1968.

12Nagel, Struktura..., s. 27, 31n; Hajduk, Niektóre..., s. 88, 90n.

13Bunge, O przyczynowości..., s. 362-366; Hajduk, Niektóre..., s. 94-111; Nikitin, Wyjaśnianie..., s. 84-89.

14Por. Küppers, Geneza informacji biologicznej. Filozoficzne problemy powstania życia, (tłum. z niemieckiego), PWN, Warszawa 1991, s. 23; Zięba S., Za i przeciw teleonomicznej interpretacji życia, "Roczniki Filozoficzne", 41(1993), z. 3, s. 111-126.

15Por. Wysocki w: Wysocki J., Zagadnienie celowości procesów biologicznych, [W:] Lubański, Ślaga, Z zagadnień..., t. X, Warszawa 1988, s. 209-220.

16Por. Wysocki, Problem..., s. 69n.

17Por. Bocheński, Współczesne metody myślenia, (tłum. z niemieckiego), "W drodze", Poznań 1992, s. 117.

18Bunge,