ədəbiyyat adına Orxan-Yensey abidələrindən və Kaəqarlı Mah-
mu
dun “ Divan-i lüəət-i it Türk”ündən söz açılır. Demək olar ki,
kitabın səksən faizi folklordan bəhs edib. Əlavə (mətnlər) böl-
məsində isə “ Kitab-i Dədə Qorqud”un ön sözündən və boyla-
rından parçalar verib. Araədırıcının o dövrdə yazdıqları uzun illər
Azərbaycan qordudəünaslıəının təməl fikirləri olub.
O, “ Kitab-i Dədə Qorqud”un dəyərini bildiyinə görə onunla
baəlı araədırmalar aparmaq, məqalələr yazmaqla kifayətlənmə-
miə, elmi ictimaiyyətin diqqətini mövzuya yönəltmək üçün 1927-
ci ild
ən baəlayaraq Bakı Darülfünunda, Bakı Pedaqoji Texniku-
munda, Bakı Maarif Evi ədəbiyyat Dərnəyində məruzələr etmiə,
əsərini nəər edilməsi, universitetlərdə tədri olunması üçün Ru-
hulla Axundovla vermiədir.
Bu q
ənaətdəyik ki, əmin Abid “ Kitab-i Dədə Qorqud”un
Drezden nüsx
əsinin Azərbaycanda ilk araədırıcısı olmaqla yanaəı,
h
əm də kitabı ilk dəfə Azərbaycana gətirən və onu nəərə hazır-
layan olmuədur. "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi"ndə
"D
ədə Qorqud" boylarından bir neçəsinin məzmunun verilməsi
d
ə bunu deməyə əsas verir. Lakin ə.Abid "Kitab-i Dədə Qor-
qud"u n
əərə hazırlasa da, repressiya olunduəundan onun nəərini
görm
əmiədir.
əmin Abidin "Türk xalqları ədəbiyyatında mani növü və
Az
ərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri" (Abid Əmin, 1930: sayı
4-5)
adlı araədırmasını heca vəzninin tarixinin öyrənilməsinin
davamı hesab etmək olar. "Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cə-
miyy
ətinin nəərə hazırladıəı "Bayatılar" kitabına "ən söz" kimi
n
əzərdə tutulmuə bu araədırmada ə.Abid yalnız Azərbaycan
bayatıları ilə kifayətlənmir, janrın inkiəaf yolunu izləyir, Turfan,
Altay, əzbək, Miəar, Kazan, Krım, Anadolu, Qaqauz, Daəıstan,
əraq türkləri arasında geniə yayılmıə heca vəznindəki 7 hecalı, 4
misralı beə min dördlüyü qarəılaədırır, maraqlı elmi nəticələr
ortaya qoyur. əncə bu mövzuda yazan Hammerin, əqnat Kuno-
əun, V.V.Radlovun, M.F.Köprlüzadənin, Haəım Nahidin, Sədad-
din Nizh
ət və Məhəmməd Fəridin, ə.Züfərin və Q.Yunusun,
M.A.Abbaszad
ənin, Firidun Köçərlinin, Y.Vəzirovun (əəmənzə-
14
minli), Salman Mümtazın, əsmayıl Hikmətin fikirlərinə öz müna-
sib
ətin bildirir. Həmin illərdə folklorəünaslıəımızda belə geniə və
elmi araədırmaya az-az rast gəlinir. Adları çəkilən araədırıcıların
əsərlərinin sadalanması və qaynaqların göstərilməsi o dövr üçün
folklorəünaslarımızı istiqamətləndirmək mahiyyəti daəıyırdı.
1928-
ci ilin oktyabrında bitirdiyi araədırmada ə.Abid əsasən
m
ətn üzərində iələyib. Yəni özü ciddi toplama iəi ilə məəəul ol-
mayıb. Yalnız hərdən tələbələrindən və tanıəlarından topladıəı
ba
yatılardan da istifadə edib. Məqaləni aəaəıdakı bölmələr üzrə
ar
aədırıb:
I. M
ədxəl
II. Bayatımı, manimi?
III. Baəqa türk və tatar xalqlarının maniləri içində bayatının
xüsusiyy
ətləri
IV. Bayatıların baəqa nəzm əəkillərilə müqayisəsi
V. Bayatılarla əlaqədar olan xalq ənənələri
VI. Bayatılarda qadın yaradıcılıəı
ə.Abid yalnız bayatı, mani sözlərinin mənəəyini, janrın tex-
nikasını öyrənməklə kifayətlənmir, tarixi keçmiəimizə baə vurur,
Orxan abid
ələrindəki 7 hecalı nəzm parçalarının bayatılarımızın
inkiəafında roluna nəzər salır. O, "Divan-i luəət-it-türk"ü, "Qu-
dadqu biligi" v
ə b. qaynaqları gözdən keçirərək yazır: "Qudadqu
bilig" sahibi m
əsnəvi tərzində yazdıəı əsərində "bu sözü dinlə,
manidir",
– dedikdən sonra maniyi məsnəvi əəkilində deyil, qitə
əəkilində yazır, sonra təkrar məsnəviyə baəlayır. Demək olar ki,
"Qudadqu
bilig" zamanında türklər arasında mani adında nəzm
əəkli olmuədu və bu manilər də yalnız tək qitə halında tənzim
edilmiədir" (Abid Əmin, 1930:16, sayı 4-5). Bu kimi qaynaqlara
dayanan araədırıcı türklərin yaəadıqları mühtəlif bölgələrdə dörd-
lükl
ərə ayrı-ayrı adlar verilməsini belə izah edir: "Bizim əldə
etdiyimiz n
əticəyə görə bayatı təbiri kimi öləng, çır, türkü, əəülə
adları da mənaca əərqi demək olduəundan bunlar da digər türk
xalqlarında maninin bəstəsinə verilmiə ad kimi sayılmalıdır"
(Abid Əmin, 1930:13, sayı 4-5)..
15
ə.Abid bir çox mülahizələrində nüfuzlu elm xadimlərinin
fikirl
ərinə əsaslanır, onların xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək
yazır: "Hər halda mani növünün Orta Asiya xalqları arasında
Altaya q
ədər geniə bir sahədə "Divan-i luəat-it-türk"ün yazılıə
tarixind
ən çox əvvəl yaəadıəı haqqında Kovalski kimi bizdən çox
daha s
əlahiyyətdar bir mütətəbbinin fikri ayrıca diqqət ediləcək
bir nükt
ədir" (Abid Əmin, 1930:15, sayı 4-5).
T
uyuəun bir janr kimi formalaəmasında rübainin təsir fikrilə
razılaəmayan ə.Abidə görə tuyuə janrının formalaəmasına mani-
bayatı təsir etmiədir. Odur ki, "Divan-i luəat-it-türk"dəki yeddi
hecalı mənzumələrin bayatılarımızla fərqli cəhətlərinin olmasını
t
əbii sayır və oradakı qoəma mənasında iələdilən qoəuq sözünün
bu gün bizi
m baəa düədüyümüz heca vəzinli bir əeir əəkli deyil,
ümumiyy
ətlə əeir, qəsidə, rəcəz mənasında iələdildiyini göstərir.
Qaynaqlardan aldıəı nümunələri yalnız formalarına, heca-
sının sayına görə deyil, daxili qurluəuna görə də qarəılaədırır. Bu
q
ənaətə gəlir ki, Xoca əhməd Yəsəvinin "Divan-i hikmət"indəki
yeddi hecalı əeirlərdə misralar 3-4 durəusu ilə verildiyinə görə
"Divan-
i luəat-it-türk"dəki əeir parçalarına daha yaxındır.
əeirin daxili qurluəuna da çox önəm verən ə.Abid folklor-
əünaslıəımızda ilk dəfə olaraq bu məsələni qoyurdu. Onun araə-
dırmasının ən geniə və həcimcə böyük bölməsi də məhz buna
h
əsr edilib. Bayatı və manilərdə misraların 6 və 7 hecalı olmasını
el
əcə də qafiyə, rədif, cinas və ahəng məsələsini diqqətlə öyrənib.
T.Kovalskinin manil
əri vəzn və ahəngə görə üç qrupa ayırması ilə
razılaəmayıb.
Bir-biril
ə qafiyələnən misralardakı durəuların bölgüsünə 14,
s
ərbəst misra adlanan, yəni qafiyələnməyən üçüncü misranın
durəularının bölgüsünə 24 nümunə verib. Misralarda durəuların
çoxluəunu poetik qüdrət, musiqililik kimi qiymətləndirib, Azərb-
aycan bayatılarının daha zənginliyi qənaətinə gəlib.
əmrünü ümumtürk ədəbiyyatının araədırılmasına həsr etmiə
ə.Abidin müəllimi M.F.Köprülüzadə ilə mübahisəyə girməsi
"Az
ərbaycan bayatılarında 9 növ cinasa rast gəlinirsə, türk ma-
nil
ərində çinas çox azdır yazması” məhəlliçilik təsiri baəıəlayır.
16
Dostları ilə paylaş: |