O'zbekistonda sanatni yuqori bosqichga ko'tarilishi va ilk chiqishlari reja: 1

IV-VIII asrlarda Turon xalqlari madaniyati va san’ati tarixi.
Eftaliylar davri xalq kushiklari va efoslari Firdavsiy "Shox noma"sida tasvirlangan Eftaliylarda turli dinlarga e’tiqod qilingan, sababi Eftaliylar ko‘p xalqlarni siyosiy birlashmalaridan tashqil topgan. IV asrlarda navro‘z, yangi yil kuni zardushtiylar ertalab siyovushni Buxorodagi qabri ustiga xuroz suyishganlar. Buddizm, maniy va shaharlarida kristiyanlik xam mavjud bo‘lgan. Sugit tili, yozuvi keng tarkalgan. Bundan tashqari, Buxoro, Xorazm Eftaliy yozuvlari bo‘lgan. Eftaliylar davri modiy ma’daniyat namunalaridan Xorazmdagi Firkala (Karakolpogistonda) va Boxoro viloyatidagi poykand shaharlaridir. Poykand hunarmandchilik va sardon markazi Xitoycha BN deb, arablarda "Madina ut tujar" (savdogar shahri) deb yaratilgan. 305 yilda Xorazm shox Afrig‘ Kat shahrida uziga kasr va uni ichida saroy kurdiradi hamda Afrigi potshoxlari tomonidan tangalar zarb kilinadi.
V- VI asrlarda sharkiy turkiston va O‘rta Osiyo yerlariga paxta eqilgan, lekin bu davrda xali Xitoyda paxta ekilmas edi. Eftaliylar davrining xashamatli kasrlaridan biri Surxandaryodagi Bolalik tepadan topilgan Bunda aslzoda yigit va kizlarni tantanali lavxalari nikoxlanish marosimlari juft-juft teri sukib utirgan erkak va ayollar tasvirlangan. Kasr devorlariga nikox marosimidagi ko‘rsatuviga muruvatlar aks etgan. Keyin Buxoraning jondor tumanidagi Varaxsha qazilmalaridan fil suvoriylarini yulbars va koplonlar bilan jangi bevoriy suratlarda aks etirilib loy, suvog ustiga yelim aralashtirilib tushirilgan suratni eni 126 sm. Varaxsha qazilmalaridan yana ayol kishilarni boshi bo‘rtma kabarik kilib ishlangan, balandligi 16 sm topilgan. Bu haykaltaroshlikni rivojlanganligini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, Buyuk Xitoy devoriga uxshash devorlar barpo etilgan.
Bu davirda baland tog kursi ustiga qurilgan feodal kasirlari kurilib, ular turt burchagi baland burjlar mustahkamlanib, tuynuklar bilan ta’minlangan. Ilk o‘rta asr me’moorchiligini o‘zida aks ettiruvchi feodal kurgonlari qurilgan.
Ayniksa, Naxshab voxasida Zaxokimaron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron va Xorazmni filqal’akaridir, fil qal’ani uchta devori paxsadan va xam gishtdan kilingan., balandligi jihatidan farq qilgan devorlari, birok shoxni kasri hammasidan baland bo‘lgan.
Afrosiyobdan xam tantanali izdaxom tasvirlangan.
Ok fil ustiga malika, fil ortida korabayr mingan 3- ta ayol, ularni birini kulida So‘g‘dcha malikani yangasi degan suz yozilgan. Ayollarni tuya mingan erkak kuzatib bormokda, yuqorirogida ot yetaklagan kishi hamda 4- ta okkush xaydab borayotgan uspirin surati chizilgan, ulrani og‘iz-berenlari ok mato bilan uralgan. Xonani garbiy devoriga shoxona liboslarda qimmatbaho tuxfalar ko‘targan kishilar tasvirlargan. 16- xator sugt yozuvi xam bitilgan, unda "Men Chaganiyon elchisi Buxorzod xukumdori Turontosh" nomidan podshoxga xurmat va extirom etgali Samarqandga keldim deb yozilgan. Bunda Samarqanddagi vokiya ya’ni Samarqand podshosini Chog, Fargona va ustrushona davlatlari bilan olib borgan elchilik munosabatlari tasvirlargan. O‘rta asrlarda usimliksimon me’moriy nakshlar ishlab chiqish boshlangan. Davriy rasmlar O‘rta Osiyoni boy matolari durlar xalqasi bilan bezatilgan, nakshsimon kushlar, echki, afsonaviy semurg va boshqalar.
So‘g‘dda sapol haykalchalar yashash san’ati rivojlangan. Yana xukumdor bazmi, paxlavonlar jangi, kushikni kamol kilinish lovxalari xam tasvilargan.
Uy-ro‘zgor buyumlariga ham naqshlar berilgan. Qozon, lagan, ko‘zalarni sirti o‘simlik nakshlari, pichansimon butalar, lola, anor, uzum barglari bilan nakshlangan.
Yana VI-VIII asrlardagi me’moriy yodgorliklar Ajina -tepa (toj) degan xam topilgan. Bunda devoriy suratlarda qishloq xo‘jaligini aks ettiruvchi rasmlar, qiyinish madaniyatlari aks ettirilgan. Bu yerdan budda haykali topilgan balandligi 12 m keladigan, Quvadan (for) diniy mavzularga oid haykallar topilgan.Banjikent (Zarafshon vodisi)dan 60 dan ortik xonadon topilib devoriy suratlar bilan bezatilgan, yog‘ochdan uyib ishlangan sanamlar, uymakor nakshlar (tabiatni manzarasi, taxtda utirgan xukumdor, rakkosa) topilgan. VII-VIII asrlarda darbozlik, kizikchilik san’ati xam rivojlangan. Ayniksa Buxoro tamoshachilari, Samarqand naychilari, Chog uyinchi yigit-kizlari, Xujand surnaychilari,Xorazm makomchilarining san’ati kuchli bo‘lgan.
VI-VIII asrlarda Turon aholisi zardushtiy, budda,xrestianlik, moniy, kam (shamon) dinlariga siginganlar. Natijada Turk xakonligi davrida turlarining Turklarning siyosiy va madaniy merosi sharkiy Turkiston, Janubiy- Sharkiy Yevropaga tasir qilgan.