227
zupełnym, gdyż np. obok perypatetycko-tomistycznych dowodów istnienia Boga przyjmował również
dowody św. Anzelma.
3.
SKOTYZM
prawie jednocześnie objawił się w Polsce. Tu wpływy przyszły do Polski z Paryża, a
przywiózł je najpierw Michał Twaróg z Bystrzykowa (ok. 1450-1520). Studiował on w Paryżu w latach
1473 - 1477, a więc w czasach gdy nominaliści zostali tam uroczyście wyklęci (1473), a natomiast szkoła
skotystów święciła największe swe triumfy w Sorbonie. Michał z Bystrzykowa przybył do Krakowa w
1485 r. i stanął natychmiast do słynnej dysputy półtoradniowej z 30 magistrami w obronie doktryny
Szkota. Od tego roku wykładał w Krakowie, najpierw na wydziale sztuk, a potem, otrzymawszy między
r. 1504 a 1507 w Paryżu doktorat teologiczny, na wydziale teologicznym. W 1513 r. był rektorem. Był
skotystą, wiernie trzymającym się Szkota, a jeszcze wierniej jego słynnych w XV wieku następców, jak
Jan Magistri lub Tartaretus, którzy za młodości Michała uczyli w Paryżu. Miał ucznia w osobie Jana ze
Stobnicy: ten scholastyk, w kraju wykształcony, profesor w Krakowie, a czas jakiś przełożony Kolegium
Lubrańskiego w Poznaniu, autor prac z logiki, filozofii przyrody, etyki, był skotystą, ale umiarkowanym,
liczącym się z innymi współczesnymi mu prądami, z teoriami okhamistów, tomistów, humanistów.
Zresztą panowanie viae antiguae nie było długie. Gdy na Zachodzie nominalizm odżył znów na
przełomie XV i XVI wieku, zwłaszcza dzięki Jakubowi Lefevre d'Etaples (Faber Stapulensis), poglądy
Jakuba rychło zostały przeniesione do Krakowa. Przyniósł je uczeń jego Jan Szylling, krakowianin, który
studiował w Paryżu w pierwszych latach XVI wieku, a potem był kanonikiem katedralnym w Krakowie.
Również Grzegorz ze Stawi szyna, profesor krakowski, był gorącym zwolennikiem Lefevre'a i od 1510 r.
wydawał jego dzieła w Krakowie.
Streszczając: Polska, jako odrębny ośrodek naukowy, wystąpiła na przełomie XIV i XV w., a więc w
czasie, gdy okres twórczy scholastyki już był minął. Natomiast przez XV w. gościła wszystkie prądy
scholastyki. I humanizm zastał w Polsce scholastykę bardziej żywotną i odporną niż w innych krajach.
4. W XV wieku kwitła w Krakowie nie tylko spekulacyjna filozofia i teologia, ale także
empiryczne
PRZYRODOZNAWSTWO
.
Zaraz w pierwszych latach po odnowieniu uniwersytetu ufundowana
została przez Stobnera specjalna katedra nauk matematycznych i przyrodniczych (collegiatura
Stobneriana); drugą katedrę ufundował Marcin Król z Przemyśla (zm. 1459), magister aż pięciu
uniwersytetów europejskich, przez jakiś czas profesor astronomii i astrologii w Bolonii. Katedry te
wywarły szybko wpływ i pobudziły życie naukowe.
Rozkwit nauk matematycznych w średniowiecznym Krakowie doszedł do szczytu z końcem XV wieku.
Schaedel w swej Kronice świata pisał w 1493 r.: „Cracovie... est celebrę gymnasium multis clarissimis
doctissimisque viris pollens, ubi plurimae ingenuae artes recitantur: studium eloąuentiae, politices,
philosophiae ac physices. Astronomiae tamen studium maxime viget, nec in tota Germania, ut ex
multorum relatione satis mihi cognitum est, illo clarius reperitur".
Były to czasy świetności krakowskiej wszechnicy, nauka krakowska promieniowała szeroko, mnóstwo
cudzoziemców studiowało w Krakowie, a magistrzy krakowscy działali i w obcych krajach. Np. Marcin
Bylica z Olkusza (zm. około 1495 r.), magister i lektor astronomii w Krakowie, był potem profesorem
uniwersytetów bolońskiego, preszburskiego i budińskiego. I gdy Mikołaj Kopernik w 1491 r. wstąpił do
krakowskiej wszechnicy, zastał tu naukę w rozkwicie i otrzymał tu podnietę do swej pracy
astronomicznej i do swego wielkiego odkrycia.
W XVI wieku objął Polskę potężny prąd humanizmu. Jednakże scholastyki nie wyparł. W głównej
uczelni kraju miała ona nadal przewagę. I humanizm minął, a scholastyka przetrwała. W XVII w., dzięki
kolegiom jezuickim, wzmogła się jeszcze i rozpowszechniła; gdy na Zachodzie kształtowała się filozofia
nowożytna, w Polsce życie umysłowe było jeszcze całkowicie pod władzą średniowiecznej scholastyki. -
Około czterech wieków trwały tedy dzieje scholastyki w Polsce: w pierwszych wiekach była ona dla
Polski czynnikiem postępu, w końcowych czynnikiem zacofania.
ZESTAWIENIA
ZAGADNIENIA PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA
W końcowej fazie scholastyki rozważano wprawdzie nadal tradycyjne zagadnienia, ale z
tendencją do zlikwidowania ich. Stara szkoła broniła dawnych zagadnień i teorii, ale nowa dążyła do
tego, by je usunąć: dopatrywała się w nich bowiem pozornych tylko zagadnień i chciała uprzątnąć fikcje i
228
sztuczne konstrukcje umysłu. To nadawało szczególne piętno problematyce kończącej się scholastyki. -
Wypłynęły natomiast nowe zagadnienia i od razu wysunęły się na czoło filozofii.
A) Zagadnienia logiki nowej („logica modernorum") uzupełniały zakres dawniejszych zagadnień
logicznych w dwóch kierunkach:
1. „Logika terminów" poddawała analizie przeważnie kwestie semantyczne (zestawione w VII księdze
podręcznika Piotra Hiszpana), Przy rozważaniu terminów i ich desygnatów powróciła jednakże w nowej
postaci stara kwestia uniwersaliów i toczył się dalej spór realistów, nominalistów i konceptualistów.
2. „Dialektyka" rozwijała znów teorię rozumowania prawdopodobnego, uzupełniając w ten sposób teorię
niezawodnego sylogizmu (jak niegdyś Topiki Arystotelesa uzupełniały jego Analityki).
B) Teoria poznania stanowiła prawdziwy ośrodek ówczesnej filozofii. Rozważano w niej zagadnienia
rzeczywiście kardynalne; dążono 1) do rozgraniczenia wiedzy i wiary,
2) do zanalizowania natury wiedzy (czy umysł poznaje rzeczy bezpośrednio, czy też przez pośrednictwo
„obrazów" lub zjawisk? czy poznaje byt realny, czy też tylko intencjonalny lub subiektywny?), 3) do
rozgraniczenia rodzajów wiedzy i wyznaczenia stopnia pewności, jaki każdemu przysługuje, 4) do
znalezienia prawd niezawodnych, mogących służyć za podstawę i kryterium wszelkiej wiedzy (czy są to
sądy o własnych przeżyciach? czy zasady najogólniejsze w rodzaju zasady sprzeczności?), 5) do zbadania
specjalnie wiedzy intuicyjnej, która, zaniedbana w poprzednich okresach, teraz wydała się szczególnie
ważna.
Nawet zagadnienia metafizyczne, zgodnie z duchem epoki, były traktowane epistemologicznie. Ze
stanowiska teorii poznania poddano krytyce główne pojęcia metafizyki, jak substancja lub
przyczynowość.
Typowym również dla tej epoki zjawiskiem było uprzywilejowanie specjalnych zagadnień naukowych,
które osiągnęły znaczny stopień autonomiczności: były to przede wszystkim zagadnienia fizykalne, takie
jak zagadnienia natury ruchu, padania, ciężaru, ruchu regularnego ciał niebieskich, działania na odległość
itp.
POJĘCIA I TERMINY
Zasób pojęć i terminologia tego okresu doszły do tej przesadnej subtelności, która została
przysłowiowa dla scholastyki. Najwięcej może przyczynili się do tego skotyści, którzy uwzględniali aż
osiem rodzajów rozróżnień (distinctiones): distinctio rationis, formalis, ex natura rei, modalis, realis,
essentialis, subiectiva, obiectiva.
BILANS EPOKI
Piętnaście wieków, obejmujących koniec starożytności i średniowiecze, wydało znacznie mniej
myśli nowych a trwałych niż klasyczny okres starożytności. Ich wysiłek poszedł w dużej części na
odzyskiwanie tego, co już poprzednio było odkryte. To zaś, co nowe, było związane z postawą religijną i
chrześcijańską i tylko u tych, co ją dzielili, mogło znaleźć zrozumienie i uznanie. Natomiast tej postawie
dawało wyraz nieprześcigniony.
Na schyłku starożytności, jednocześnie z ostatnim systemem pozachrześcijańskim, mianowicie z
monistycznym, panteistycznym, gradualistycznym, emanacyjnym systemem Plotyna, powstał pierwszy
wielki system chrześcijański; teistyczny, dualistyczny system Augustyna.
We wczesnym średniowieczu znalazła w filozofii swój wyraz najdoskonalszy postawa mistyczna:
znalazła go mianowicie w filozofii św. Bernarda, intuicyjnej, kontemplacyjnej, irracjonalistycznej, opartej
na czynnikach nadprzyrodzonych, wierze, łasce.
W średniowieczu zaś dojrzałym, w XIII w., inna postać filozofii religijnej została najdoskonalej
zrealizowana, mianowicie postać właśnie najtrzeźwiejsza, racjonalna, empiryczna, realistyczna,
zrealizowana została w tomizmie.
Koniec średniowiecza do tamtych form filozofii religijnej nie dodał już nowej. Jego wysiłek filozoficzny
poszedł w innym kierunku: w kierunku badań epistemologicznych raczej niż metafizycznych. Nie
stworzył nowego ogólnego stanowiska, ale ustalił wiele prawd szczegółowych, ważnych niezależnie od
stanowiska.
CHRONOLOGIA
Fundamenty późnej scholastyki były założone niezmiernie szybko, w przeciągu dwóch zaledwie
pokoleń. Durand, Herveus, Piotr z Auriol byli starsi od Ockhama o lat kilka lub kilkanaście (daty nie są
dokładnie znane); Buridan był odeń o kilka lat młodszy, a Jan z Mirecourt, Mikołaj z Autricourt, Albert z
Saksonii i Mikołaj z Oresme młodsi o lat kilkanaście: w przeciągu tedy paru dziesiątków lat nowa
229
scholastyka zaczęła się, rozkwitła i doszła do swych najbardziej skrajnych wyników. Zebrany został
kapitał, z którego odtąd żyła. Dwa ostatnie stulecia scholastyki nic istotnego nie dodały do tego, co
uczyniły owe dwa pokolenia.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
Późna scholastyka formowała się w czasach bujnego życia umysłowego. Teraz dopiero Europę,
zwłaszcza środkową, pokryła gęsta sieć uniwersytetów: w Grenobli 1339, w Pradze 1348, w Pawii 1361,
w Krakowie 1364, w Wiedniu 1365, w Heidelbergu 1386, w Kolonii 1388.
Sztuka gotycka była w pełni rozkwitu: najświetniejsze budowle Niemiec, Anglii, Czech, Polski pochodzą
z tego stulecia; także we Włoszech powstał wówczas zarówno pałac dożów, jak katedra w Mediolanie.
Malarstwo i rzeźba włoskie otrzymały w tym stuleciu już postać częściowo renesansową: był to wiek
przełomowych fresków Giotta i drzwi brązowych Andrea Pisano do Baptysterium we Florencji. A poezja
włoska wydała Dantego (1265 - 1321), Petrarkę (1304 - 1374), Boccaccia (1313 - 1374). Boska komedia
jest z lat 1307- 1321, Dekameron z lat 1348- 1353. Petrarka był w 1341 r. wieńczony na Kapitelu.
Na wiek XIV, w szczególności na lata 1333 - 1391, przypadł szczyt kultury arabsko-hiszpańskiej w
Grenadzie: dziedziniec lwów w Alhambrze zaczęty został w 1377 r.
Politycznie był to wiek wstrząsów i likwidacji. Wstrząsy objęły nawet papiestwo: 1309 - 1377 niewola
papieska w Awinionie, 1378 - 1417 wielka schizma papieska. Między dwiema potęgami, Francją a
Anglią, rozpoczęła się wojna stuletnia (od 1339). W wieku tym wygasła główna linia Kapetyngów we
Francji, Arpadowie na Węgrzech, Przemyślidzi w Czechach. W 1389 nastąpił po bitwie na Kosowym
Polu upadek Serbii, w 1393 upadek Bułgarii. Zaczęły się wówczas ruchy rewolucyjne (Cola di Rienzi w
Rzymie 1347, powstanie E. Marcela w Paryżu 1357, Jacquerie 1358, bunt chłopski w Anglii 1381) oraz
ruchy reformatorskie (akcja Wiklefa 1370- 1384), które już odtąd długo nie ustawały.
Polska zaś w wieku tym, za Łokietka, Kazimierza Wielkiego i Jagiełły, przeszła swój największy i
najpomyślniejszy przełom od X wieku: stworzyła uniwersytet, zapoczątkowała pracę na polu nauki, a
zwłaszcza filozofii, uzyskała statut wiślicki, rozszerzyła swe granice, zjednoczyła się i wzmogła
politycznie, z drewnianej stała się murowana.
KWESTIE SPORNE
Kwestii spornych z późnej scholastyki jest wiele, gdyż okres ten był długo zaniedbany i źle
rozumiany: źródeł nie brak, przeciwnie, przechowała się olbrzymia produkcja filozoficzna XIV i XV
wieku, ale zalega w rękopisach, w dużej mierze jeszcze nie opracowanych. Badanie ich zaczęło się
dopiero w ostatnich dziesięcioleciach i (dzięki kilku wybitnym badaczom, w szczególności Piotrowi
Duhem i Konstantemu Michalskiemu) doprowadziło do rewizji poglądów w sprawie pochodzenia,
przebiegu, charakteru i wartości późnoscholastycznej filozofii. Badania te są obecnie prowadzone bardzo
intensywnie w Polsce i w innych krajach.
Document Outline - Historia filozofii
- Tom I
- Filozofia starożytna i średniowieczna
- SPIS RZECZY
- DRUGI OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ
- PRZEDMOWA DO SZÓSTEGO WYDANIA
- PRZEDMOWA DO ÓSMEGO WYDANIA
- POSŁOWIE DO PIERWSZEGO WYDANIA
- FILOZOFIA I JEJ DZIAŁY
- FILOZOFIA EUROPEJSKA I JEJ OKRESY
- CZĘŚĆ PIERWSZA: FILOZOFIA STAROŻYTNA
- POPRZEDNICY FILOZOFÓW
- PIERWSZY OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ (DO V W. P. CH)
- TALES I POCZĄTEK FJLOZOFII
- JOŃSCY FILOZOFOWIE PRZYRODY
- HERAKLIT
- PARMENIDES I SZKOŁA ELEJSKA
- EMPEDOKLES
- ANAKSAGORAS
- DEMOKRYT I ATOMIŚCI
- PITAGOREJCZYCY
- ZESTAWIENIA
- ZAGADNIENIA FILOZOFII W PIERWSZYM JEJ OKRESIE
- POJĘCIA I TERMINY
- BILANS OKRESU
- CHRONOLOGIA
- WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
- KWESTIE SPORNE
- DRUGI OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ
- PROTAGORAS I SOFIŚCI
- SOKRATES
- POGLĄDY SOKRATESA. Sokrates, podobnie jak sofiści i większ
- UCZNIOWIE SOFISTÓW I SOKRATESA
- PLATON
- POGLĄDY PLATONA
- ARYSTOTELES
- POGLĄDY ARYSTOTELESA
- CHRYZYP
- SENEKA
- KARNEADES
- PLOTYN
- STOICY
- EPIKUR I EPIKUREJCZYCY
- POGLĄDY EPIKURA
- SCEPTYCY
- KONIEC FILOZOFII HELLENISTYCZNEJ
- OKRES KOŃCOWY FILOZOFII STAROŻYTNEJ (I-VI W. N. E.)
- FILON
- PLOTYN I NEOPLATOŃCZYCY
- ZAMKNIĘCIE: STAROŻYTNY POGLĄD NA ŚWIAT
- FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA
- (W OKRESIE POPRZEDZAJĄCYM ŚREDNIOWIECZE, DO V W.)
- PATRYSTYKA
- GNOSTYCY
- APOLOGECI WSCHODU
- ORYGENES
- GRZEGORZ NYSSEŃCZYK
- TERTULIAN
- ŚW. AUGUSTYN
- KONIEC PATRYSTYKI
- CZĘŚĆ DRUGA
- FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA
- PIERWSZY OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ
- (WCZESNE ŚREDNIOWIECZE, DO XII W.)
- ERIUGENA I PRĄD PANTEISTYCZNY
- ŚW. ANZELM I POCZĄTKI SCHOLASTYKI
- ŚW. BERNARD I POCZĄTKI MISTYKI ŚREDNIOWIECZNEJ
- HUGON OD ŚW. WIKTORA SYNTEZA SCHOLASTYKI
- I MISTYKI
- ABELARD I SPÓR O UNIWERSALIA
- SZKOŁA W CHARTRES. HUMANIZM WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA
- FILOZOFOWIE ARABSCY
- POGLĄDY FILOZOFÓW ARABSKICH
- ZESTAWIENIA
- ZAGADNIENIA WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA
- DRUGI OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ
- ARYSTOTELICY I AWERROIŚCI
- ŚW. BONAWENTURA I AUGUSTYNIŚCI XIII W.
- ROGER BACON I EMPIRYZM ŚREDNIOWIECZNY
- ŚW. TOMASZ Z AKWINU
- DUNS SZKOT
- ZESTAWIENIA
- ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE XIII WIEKU
- KOŃCOWY OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ
- (OKRES KRYTYKI ŚREDNIOWIECZNEJ, XIV W.)
- OCKHAM I KRYTYCYZM ŚREDNIOWIECZNY
- ECKHART T MISTYCYZM XIV WIEKU
- FILOZOFIA SCHOLASTYCZNA W POLSCE
- ZESTAWIENIA
- ZAGADNIENIA PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA
Dostları ilə paylaş: |