26
Parametrik meyarlar tör
əmə vahidlər üçün g - sərbəst-
düşmə təcili əmsalı ilə düz mütənasibdirlər:
ρ- sıxlıq üçün ρ=g
2
/c
2
G,
p-t
əzyiq üçün p=g
2
/G,
J-
axın üçün J=kg
2
, burada k=c/G
T - temperatur s
ərbəstdüşmə təcili əmsalının kvadrat
kökü il
ə düz mütənasibdir:
T=θ√g, burda θ=(c/σG)
1/2
Bütün bu münasib
ətlərdə parametrik meyarların sər-
b
əstdüşmə təcili əmsalı ilə düz mütənasiblik göstərir ki,
h
əmin göstərici sabitdir. Tərs mütənasiblik isə parametrlərin
Başlanğıc anında minimum olması, düz kvadrat mütənasib-
liyi göst
ərir ki, ρ - sıxlıq, p - təzyiq, J - axın, T - temperatur
Başlanğıc anında maksimum olublar. Digər tərəfdən, indiki
zamanda Kainatda kütl
ə, zaman, metrik ölçülər təqribən 61
sıra dəyişiblərsə, sıxlıq, axın, təzyiq 122 sıra dəyişmişlər.
Temperatura
əvvəlkindən təqribən 30,5 sıra fərqlənirsə,
əksinə sərbəstdüşmə təcili əmsalı 61 sıra artır.
Ətalət qüvvəsi:
F=mg
Şüalanmanən gücü N=mcg sərbəstdüşmə təcili əmsalı
il
ə düz mütənasib olduğunu nəzərə alsaq, tapırıq ki,
F=const, N=const.
27
Max prinsipin
ə görə Kainat üçün ətalət qüvvəsi cazibə
il
ə ölçülür. Biz istənilən kütləni Kainatın vahid kütləsi ilə
birlikd
ə sayırıq. Və məlum ümumdünya cazibə qanunu
Kainat üçün bel
ə səslənir:
Kainatda qüvv
ə Kainatın kütləsinin kvadratı ilə düz,
kainatın radiusunun kvadratı ilə tərs mütənasibdir:
F
Σ
=M
ν
2
/R
2
Burada F
Σ
– qüvv
ələr cəmi, G=1, M
ν
–
Kainatın kütlə-
sidir.
Burada artıq cazibə və ətalət kütlələrinin müxtəlifli-
yind
ən söhbət gedə bilməz, çünki, həmin kütlələr eynidirlər.
28
3. KOSMOLOG
İYANIN AKTUAL MƏSƏLƏLƏRİ
Kosmologiya fizikanın Kainatı bütövlükdə öyrənən
bir sah
əsidir. Kosmologiyanın yaranması fizikanın və astro-
fi
zikanın qanunauyğun inkişafının təzahürüdür. Kosmologi-
yanın bir çox nəzəriyyələri müəyyən məlumatlara, proses-
l
ərə, hadisələrə əsaslanır ki, bu da bəzən adekvat laborato-
riya yoxlamaları mümkün olmayan astronomik metodlardan
istifad
ə etməyi labüd edir. Əvvəlki yüzilliklərdə edilmiş
n
əzəri və praktiki kəşflər kosmologiyanın inkişafına münbit
şərait yaratdı. Kosmologiyada həmin kəşflərin interpretasi-
yası üçün yaxşı əsaslanmış fiziki qanunlarla və faktlarla
yoxlanılmış müxtəlif kosmoloji modellərdən istifadə olunub
v
ə olunur.
Reallaşdırılmış kəşflərin nəticələrinin təfsiri üzərində
dayanmayaraq, qeyd ed
ək ki, kosmoloji modellərin çoxunun
əsasında kosmoloji prinsip durur: Kainatın bütün təkamülü
dövründ
ə önun eynicinsli və izotropik olması. Axırıncı illər
kosmik texnikadan istifad
ə edərək, reliktiv şüalanmanın
müxt
əlif flyuktasiyasının üzə cıxarılmasında səmərəli ad-
dımlar atılır və burada artıq pozitiv nəticələr vardır. Kosmo-
loqların bu və ya digər alınan nəticələri onları Kainatda ge-
d
ən prosesləri anlamağa və kosmologiyanın qarşısında duran
cavab-
suallandırmağa yaxınlaşdırır.
29
Bir t
ərəfdən, müasir kosmologiyada klassik modellər-
d
ən istifadə etməkdə qazanılan nailiyyətlərə baxmayaraq,
onların nəticələri həmişə edilən nəzarətlə üst-üstə düşmür,
ona gör
ə də Böyük partlayışdan dərhal sonrakı hadisələr
Böyük partlayışın standart modeli ilə o qədər də uyğun gəl-
mi
r. Böyük partlayışın standart modeli bir çox suallara bir-
m
ənalı cavab vermir. Digər tərəfdən, qalaktikaların əmələ
g
əlməsi, Kainatın topologiyası, sinqulyarlıq, sərhəd geniş-
l
ənməsi Böyük partlayışın standart modeli vasitəsi ilə izah
edil
ə bilməz. Kosmologiya modellərinin əsas çatışmazlığı
bundadır ki, axtarış metodlarının analizi, nəzəriyyələrin və
hipotezl
ərin deyilişi böyük təsəvvürlər üzərində qurulur.
Özü d
ə bu təbii olaraq qəbul edilir. Ancaq, bu təsəvvürlər
riyazi c
əhətdən əsaslanmamış belə bir qlobal model olan
Böyük partlayışın standart modeli üçün yaramır. Bütövlükdə
insanların imkanı daxilində olan biliklər Kainatın əmələ
g
əlməsinin və izahını etmək üçün kifayət etmir.
Kosmologiyada aktual m
əsələlərdən bir neçəsini qeyd
ed
ək: Uzağa təsir cazibə təsirinin sonsuz sürəti kimi qəbul
edilir. Bir cazib
ə sahəsində üç və ya daha çox cismin hərə-
k
ətinin hesablanması problemi. Cazibə paradoksu (qara də-
likl
ər). Cazibə təsiri zamanı məkan məhdudiyyətləri. Cazibə
v
ə ətalət kütlələrinin yüksək sürət zamanı ekvivalentliyi.
Qalaktik h
ərəkətin paradoksu. Fotometrik paradoks.
Dostları ilə paylaş: |