2. GEOMAQNIT TƏDQIQATLAR
Məqsəd:
1. Geomaqnit sahə gərginliyi T variasiyalarında seysmoproqnostik anomalların aşkar olunması;
2. Şəki-Şamaxı poliqonundakı seysmogen zonalarında elastiki tektonik gərginliklərin məkan-zamana
görə paylanmasının öyrənilməsi. Qarşıya qoyulan məqsədə uyğun olaraq, aşağıdakı məsələlər həll
edilmişdir;
3. Geomaqnit sahə gərginliyi vektoru modulu T-nin ortasaatlıq və ortasutkalıq variasiyalarının
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;
4. Maqnit sahə gərginliyi T-nin variasiyalarında anomal dəyişikliklərin aşkarlanması;
5. Sahəli maqnitometriya məlumatlarına əsasən Şəki-Şamaxı poliqonunun seysmogen zonalarında
vəziyyətin gərginliyinin qiymətləndirilməsi.
Geomaqnit stansiyaların cihazlarla təchizatı
Geomaqnit sahə gərginliyi (T) ABŞ-da istehsal olunan “G856 Geometriks” (“Nardaran”, “Ərməki”
və “İsmayıllı” MVS-ları) və Rusiyada istehsal olunan “MMP-203” (“Nağaraxana”, “Aydınbulaq” MVS-
ları) proton maqnitometrilə qeyd olunmuşdur. Maqnitovariasiya stansiyalarda quraşdırılmış
maqnitometrlərin texniki xarakteristikaları cədvəldə göstərilmişdir.
2.1 Stasionar geomaqnit müşahidələr
Geomaqnit sahə gərginliyi (T) sutkanın hər 10 dəqiqəsində bir ölçü (saatda 6 ölçü) qeydə almaqla
aparılmışdır. Həmin ölçülər sutka ərzində “Aydınbulaq” ( Şəki rayonu ), Nağaraxana (Şamaxı rayonu),
Ərməki (Quba rayonu) və Şüvəlan-Nardaran (Abşeron) stasionar stansiyalarında aparılmışdır. Bu
stansiyalara 2008-ci ilin sentyabr ayında bir stansiyada əlavə olunmuşdur “İsmayıllı” stansiyası.
“Şüvəlan” stansiyası seysmiklik baxımından nisbətən “Sabit” ərazidə olduğuna görə digər stansiyalarla
müqayisəli analizin aparılması üçün “baza” stansiyası kimi qəbul olunmuşdur. Sonralar həmin ərazidə
tikinti işlərinin qetməsilə əlaqədar olaraq “əngəl” siqnalları stansiyanın normal göstərişlərinə mane
olduğu üçün həmin stansiya Nardarana köçürülmüşdür (20.05.2008) və həmin stansiya “baza” stansiyası
kimi qəbul edilmişdir. Hesabat dövründə geomaqnit sahə gərginliyi modulu (T) variasiyalarının orta
saatlıq və orta sutkalıq haqqda informasiya daşıyan geofiziki stansiyalar üzrə məlumat toplusu
2.1.1÷2.1.4 cədvəllərində (əlavəyə bax disc CD), Tf(t) qrafikləri isə şəkil 2.1.1÷2.1.4-də göstərilmişdir
(əlavəyə bax disc CD). Orta sutkalıq variasiyalar Tf(t), rəqslərin böyük spektrində təqdim
olunmuşdur. Yer qabığında infiltrasion proseslərin təsiri nəticəsində çox guman ki, elektromaqnit
induksiyası ilə birbaşa bağlı olan 5±0,5 nTl amplitudalı aşağı tezlikli hormonik dəyişmələr aydın
izlənilir. Bu “maneə” dərəcəsi seysmomaqnit müşahidələrinin xətalar səviyyəsindədir. Aşağıtezlikli
harmonika T gərginlik sahəsinin yüksəktezlikli impulsiv titrəyişlərilə mürəkkəbləşir ki, burada da
amplituda 5 nTl-dan 15 nTl kimi dəyişir. Yüksəktezlikli siqnal bir neçə saatdan 1-2 sutkayadək
dövrlə itiuclu formaya malikdir. Bu intensivliyin “sıçrayışı” bütün stansiyalar üzrə eyni vaxtda
(sinxron) yayılır və bu da ionosferdə baş verən elektromaqnit proseslərlə bağlıdır. Bu, müqayisəli
analiz zamanı xətti transformasiya metodu ilə tənzimlənərək dəf edilir. Müşahidə olunan T gərginlik
sahə variasiyalarından ionosfer “maneə” faktorlarının və elektromaqnit induksiyasının dəf edilməsi
məqsədilə müqayisəli analiz metodu aparılmışdır. Nəticədə ∆T(t)=Tm(t)-T
o
(t), Hansı ki,Tm(t)–t
zamanında stansiyalarında (“Aydınbulaq”,”Nagaraxana”,”Ərməki”) müşahidə olunan sahə gər-ginliyinin
qiyməti, T
o
(t)-t zamanda baza stansiyası olan “Nardaran” stansiyasında müşahidə olunan sahə
gərginliyinin
qiymətidir,
∆T(t)-t
zamananında
poliqondaki
stansiyalarla
(“Aydınbulaq”,”Nağaraxana”,”Ərməki”) baza stansiyası (“Nardaran”) sinxron ölçülən sahə
gərginliklərinin fərqi qiymətləridir (cədvəl 2.1.5÷2.1.7).(əlavəyə bax disc CD).
Geomaqnit sahə gərginliyinin respublika ərazisində illik artımları müşahidə olunur. Belə ki, 1998-
2008 illər ərzində stansiyalarda artım göstəriciləri hər il 30÷40 nTl təşkil etmişdir (şəkil 2.1.5). 2008-ci
ildə poliqon ərazisində baş vermiş hiss olunan zəlzələlərdən bir neçəsinin zəlzələdən əvvəl geomaqnit
sahəsində anomal dəyişiklik şəkilində özünü birüzə vermişdir, belə ki, iyul ayında Şamaxı-İsmayillı
seysmogen zonasında baş vermış zəlzələdən əvvəl seysmomaqnit effekti özünü anomal şəkilində təzahür
etmişdir, (şəkil 2.1.6), həmçinin dekabr ayinda, Pirquluda baş vermiş zəlzələdən öncə seysmomaqnit
effektinin yaranması nəticəsində geomaqnit gərginliyi sahəsində anomal dəyişiklik təzahür olunmuşdur
(şəkil 2.1.7).
Şəkil 2.1.5. Geomaqnit sahə gərginliyi variasiyalarının stansiyalar üzrə illik artımlar
Şəkil 2.1.6. Şamaxı-İsmaillı seysmogen zonasında zəlzələdən öncə (K=10,0) seysmomaqnit effektinin təzahürü
Şəkil 2.1.7. 19.12.2008 tarixdə Pirqulu zəlzələsindən əvvəl SME təzahürü.
2.2 Sahəli (diskret) geomaqnit müşahidələr
Seysmomaqnit effekti tədqiqatlarının əsasını izafi (əlavə) gərginliyin təsiri altında qeyri hidrostatik
sixilma nəticəsində dağ suxurlarının maqnit qalıgının dəyişməsinin fiziki mexanizmi təşkil edir. Yer
qabığının maqnitoaktiv qatında belə dəyişikliklər “Seymomaqnit anomal effekti “ kimi təsvir edilir
(SME). SME seysmogen zonalarda tektonik gərginliklər haqqında məlumat daşıyan zəlzələ ocaqının
mexanizmindən və onun enerqetik sinfindən birbaşa asılıdır.
Beləliklə, diskret məkan-zaman geomaqnit müşahidələr nəticəsində aşkar-lanan geomaqnit sahə
gərginliyinin artım qradiyenti poliqondaki seysmoqen zonalarda gərgin vəziyyət haqqda məlumat
daşıyır.
Dağ süxurlarının maqnit xüsusiyyətinin xarici təsirlərdən dəyişmə prosesləri axını lazımi qədər
zəif getdiyinə görə, zonalarda gərginlik artımlarını (∆T) əsasən uzunmüddətli proqnoz meyarına aid
etmək olar. Sahəli (diskret) maqnitometrik müşahidələri Şəki-Şamaxı poliqon ərazilərində möhkəm
bərkidilmiş 60 nöqtələr (reper) şəbəkəsinə ayda bir dəfə təkrar yanaşmaq metodu ilə aparılmışdır. Hesabat
dövründə T-nin 600 ölçü qiyməti alınmışdır. Həmin ölçülərin sinxron fərqlərindən alınan ∆T artımlarının
hər ay üçün xəritə qrafikləri qurulmuşdur (şəkil2.2.1÷2.2.9).
Geomaqnit sahə gərginliyinin məkan-zaman artımının (∆T) analizi onun seysmik aktivlikdən
asılılıq qanuna uyğunluğunu müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir. Belə ki, energetik sinifdəki K=10÷12
olan zəlzələlərin baş verdiyi seysmoqen zonalarda maqnit sahəsi gərginliyinin məkan-zaman artımı qiy-
mətlərinə nisbətən bir tərtib və daha artıq yüksəlir. Bu halda ∆T izoxətlərinin sıxlığı hər km
2
sahədə 100
nTl-ya çatır.
Zəif seysmikliyin yəni K=7÷9 olan zəlzələlərin baş verdiyi zonalarda geo-maqnit gərginliyinin
vahid sahəyə düşən artımı 10nTl km
2
-ə qədər olur.
Bu fakt bu və ya digər seysmogen zonada seysmik təhlükəliliyin operativ qiymətləndirilməsinə və
izafi elastik gərginliyin toplandığı konkret lokal zona üçün seysmik proqnoz verməyə imkan verir. 2008-
ci ilin iyun ayındakı geomaqnit sahə gərginliyinin məkan-zaman artım qradienti xəritəsinin seysmikliklə
müqayisəsi aşağıdaki nəticələr vermişdir. Geomaqnit sahə gərginliyi qradienti (∆T~ƒ(t) xəritəsi Şəki,
İsmayıllı, Şamaxı-Pirqulu və Göyçay rayonları ərazilərində gərgin vəziyyətin olmasına dəlalət edir.
∆T~ƒ(t) xəritələrindən törənən δ∆T~ƒ(t) xəritələrinin analizində hansı ki, gərginliyin regional fon
səviyyəsi götürülür, zonaların lokal maksimum gərgin-deformativ vəziyyətinin yalnız İsmayıllı-Şamaxı
seysmoqen zonasına mənsub olması aydın şəkildə izlənir (şəkil 2.2.10). Bu nəticələr uyğun olaraq 2008-
ci ilin iyun zəlzələlərinin episentral xəritələrilə tutuşdurduqda, qeomaqnit sahəsi üzrə 2008-ci ilin
iyununda aşkarlanmış gərgin-deformativ zonaların vəziyyəti həmin periodda hiss olunan zəlzələlərin
episentral zonalarılə uyğun olaraq üst-üstə (korelyasiya) düşür. K≥10 hiss olunan zəlzələ iki seysmogen
zonaların İsmayıllı və Şamaxı zonalarının sərhəddində, Qərbi-Xəzər eninə qırılmasında baş vermişdir.
Əsasən bu sahə δ∆T-artım xəritələrindəki gərgin-deformativ vəziyyətə uyğun gəlir (şəkil 2.2.11) .
Şəkil 2.2.1. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (mart 2008)
Şəkil 2.2.2. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (aprel 2008)
Şəkil 2.2.3. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (may 2008)
Şəkil 2.2.4. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (iyun 2008)
Şəkil 2.2.5. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (iyul 2008)
Şəkil 2.2.6. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (avqust 2008)
Şəkil 2.2.7. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (sentyabr 2008)
Şəkil 2.2.8. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (oktyabr 2008)
Şəkil 2.2.9. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində geomaqnit sahə gərginliyin
məkan-zaman ∆ T artımının qrafik xəritəsi (noyabr 2008)
Şəkil 2.2.10. Şəki-Şamaxı poliqonu ərazisində 2008-ci ilin iyununda
gərginlik qradientı
∆ T-nın artımı.
Şəkil 2.2.11. 2008-ci ilin iyun ayındakı zəlzələlərin episentrlərinin xəritəsi
3.1 Seysmoprognostik geomaqnit işlərin metodikası
Seysmoproqnostik geomaqnit müşahidələr aparılanda bir yerdə cəmləşən kompleks metodikalar
tətbiq olunmuşdur:
a)
poliqondakı geofiziki dayaq stansiyalırında gərginlik vektoru modulu T-nın vaxt variasiyalırının
stasionar müşahidələri;
b)
poliqon sahəsində geomaqnit sahəsi gərginliyin səlis hissəsinin artımın (∆T) məkan-zamana görə
müşahidələri.
Belə yanaşma imkan verir ki, xarici mənbələrdən asılı olan”əngəllərin” təsir faktoru nəzərə alınsın
(xarici lokal elektromaqnit induksiyalarının eyni olmayan faktoru, infiltrasion prosesler hesabına yaranan
elektrokinetik effektli və digər “əngəl” mənbələri) hansi ki, geomaqnit sahə gərginliyinin məkan-zaman
variasiyalarının eyni olmadıqlarını təyin edir.
Stasionar müşahidələr “Aydınbulaq”, “Nağaraxana”, “Ərməki”, “Nardaran” geofiziki
stansiyalarında sutka müddəti qeydiyyat rejimində aparılmışdır.
Bu müşahidələrin əsasında gərginlik T-nın orta saat, ortasutka qiymətləri tapılmış, poliqon
meydanında onların axımının eyniliyi,onların amplitud-tezlik xüsusiyyətləri analiz edilmiş, T~f(t)
qrafikləri qurulmuşdur. Sonradan müqayisəli analiz metodu ilə T~f (t) variasiyalarının qiymətləi
hesablanmış və ∆T~f (t) qrafikləri qurulmuş, onların poliqonda seysmikliklə uyğunluğu müqayisəsi
aparılmışdır.
Poliqondakı sahədə 1
o
- dən artıq olmayan en dairəsində yerləşən stansiyaların T~f(t) – lərinin
müqayisəli analizi metodilə sahə gərginliyinin dəyişən hissəsinin oxşar anomalların təmizlənməsi, qeyri
oxşarları aşkar edərək T gərginliyinin seysmikliklə müqayisəli analizinin aparılmasına və bununlada
seysmomagnit effektinin ayrılmasına imkan verir.
Tədqiqatın bu mərhələsində, seysmogen zonada gərgin vəziyyətin operativ analizini və orta
müddətli proqnoz vermək olar.
c) Hesabat dövründə poliqon sahəsindəki geomaqnit sahə gərginliyinin səlis hissəsindəki məkan-
zaman (diskret) artımları üzrə müşahidələr, poliqonda möhkəm bərkidilmiş ölçü nöqtələrində (reperlərdə)
ayda bir dəfə ölçü götürməklə aparılmışdır (şəkil 3.1.1).
Sahəli (diskret) işlərinin emalında ay-günəş S
q
variasiyası “Nardaran” g/f stansiyasının
məlumatlarına əsasən hesablanmışdır.
T-nin orta saat variasiyalar hesabı “Nardaran” variasiya stansiyasına əsasən aparılmışdır.
Poliqon sahəsində geomaqnit sahə gərginliyinin səlis hissəsində məkan-zaman artımlarının
qradienti haqqda təsəvvür yaradan və Şəki-Şamaxı poliqonunun blok tektonikası ilə differensiallaşma
xüsusiyyətini nəzərə alan δ∆T~f(t) aylıq xəritələr qurulur.
Bu metodika seysmogen zona əhatəsində elastik enerji toplanması səviyyəsinə aylıq nəzarət
aparmağa imkan verir və poliqonda geodinamik vəziyyət haqqda uzunmüddətli proqnoza çıxarır.
Axırıncı, çox yavaş gedən uzunmüddətli proseslərin geomaqnit sahə gərginliyinin səlis hissəsində öz
əksini tapır.
Dostları ilə paylaş: |