TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (28) 4

HİM YERİ, İBN ABDÜLMÜN'İM

Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün'im es-Sanhâcî el-Himyerî (ö. 727/1327 H) er-Raviü 'l-mictâr adlı eseriyle tanınan Mağriblİ coğrafyacı.

Fas'ın Sebte (Ceuta) şehrinde doğdu. Ebû İshak el-Gâfikî ve İbnü'ş-Şât gibi ba­zı âlimlerin derslerine devam eden Him-yerî. özellikle Faslı âlimler arasında Arap­ça'ya hâkimiyetiyle dikkat çekiyordu. Onun hadis, kıraat, lügat, nahiv ve aklî ilimler sahasında temayüz eden bir fakih, aynı zamanda noter gibi çalışarak kadı tarafından düzenlenen evrakı onaylayan bir kişi olduğu, zekâsıyla ve satranç oyu­nundaki başarısıyla ün yaptığı rivayet edilmektedir. Sebte şehrinin ileri gelen­leri arasında yer almasından dolayı, Seb­te ahalisinin Nasri hükümdarına bağlılı­ğını sunmak için Gırnata'ya (Granada) gön­derilen (705/1305) heyette hocası İbnü'ş-Şât ve Muhammed b. Ali es-Sebtî ile bir­likte yer almıştır. Mezarı Sebte'deki Makberetülmenâre'de bulunan Himyeri'nin ölüm tarihi hakkında farklı rivayetler var­dır. İbn Hacer el-Askalânî'nin 727 (1327) ve Lisânüddin İbnü'l-Hatîb'in 749 (1348) yıllarını vermelerine karşılık Kâtib Çele­bi 900'de (1494) vefat ettiğini söylemek­tedir. Ancak Himyerî'nin er fîavzü'J-mi1târ'ûa adlarını andığı hocalarının ölüm tarihlerinin Kâtib Çelebi'nin kaydettiği tarihten yaklaşık iki asır önceye rastla­ması, kitaptan alıntı yapan bazı müellifle­rin yine bu tarihten çok önce vefat etmiş olmaları, ayrıca Himyerî'nin 705 (1305) yılında Gımata'ya gönderilen bir heyette yer alması, Kâtib Çelebi'nin verdiği tarihin yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. er-Ravzü'l-mitâr'ı neşreden İhsan Ab-bas eserin girişinde bu tartışmalara yer vermekte ve İbn Hacer'in kaydettiği tari­hin en doğrusu olduğunu söylemektedir.⁵⁷⁶ İbn Abdülmün'im olarak da bilinen Himyerî doğ­ru sözlü, sâlih ve âbid bir kişiydi; üstat ve hafız olarak tanınıyordu.

Himyerî'nin, tam adı er-Ravzü'l-mf-tûr fî haberi'S-aktâr olan eseri bir tarih-coğrafya ansiklopedisidir. Eserin Himye­rî nisbesiyle meşhur olan müellifinin adı hakkında farklı görüşler ileri sürülmekte­dir. İhsan Abbas, kitabın farklı zamanlar­da istinsah edilmiş nüshalarında müelli­fin adının madde başında yazıldığı şekilde kaydedildiğini söyler.⁵⁷⁷ Bu konuda bir araştırma yapan Hamarneh ise eserin tamamının veya büyük bir kısmının Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülmün'im el-Himyeri tarafından VII. (XIII.) yüzyılın sonunda ka­leme alındığını ve esere daha sonra X. (XVI.) yüzyılın başında onun ahfadından Ebû Abdullah Muhammed b. Muham­med b. Muhammed el-Himyeri'nin bazı küçük ilâvelerde bulunduğunu, bundan dolayı bazı tarihçilerin kendisini er-Rav-zü'i-mj'fdr'ın müellifi zannettiklerini, halbuki onu eserin müstensihi kabul et­menin daha doğru olacağını belirtir.⁵⁷⁸ Müellif eserin mukaddimesin­de, coğrafî bir özelliği olan veya tarihî olaylar açısından önem arzeden yerleri eserine aldığını söyler. Çok önemli topog-rafık bilgiler ihtiva eden kitapta yer isim­leri alfabetik sıraya göre verilmiş, bazan yer isimlerinin menşei de açıklanmıştır.⁵⁷⁹ Ayrıca büyük şehirlerin yapısı ve özelliklerinden de bah­sedilmektedir.⁵⁸⁰ Kitabın hacmini büyütmemek için bazı önemli olayları kı­saltarak verdiğini söyleyen Himyerî, bir yerin bazan sadece ismini ve nerede ol­duğunu zikrederken bazan da ele aldığı yerin coğrafî özelliklerini anlattıktan son­ra bu yerin tarihi, buraya mensup meş­hur kişiler, onunla ilgili rivayetler, şiir ve efsanelere dair bilgi vermektedir. Müel­lifin haklarında bilgi verdiği yerleri görmediği ve bu bilgileri daha önce yazılan kaynaklardan naklettiği anlaşılmaktadır. Yine Himyerî'nin Sebte'de yaşamasına rağmen bu şehirle ilgili verdiği bilgiler ta­mamen İdrîsî'nin Nüzhetü'l-müştök'ın-dan ve müellifi meçhul el-İstibsâr adlı eserden nakledilmiştir. Eserin kaynakla­rı genelde şunlardır: İdrîsî. Nüzhetü'l-müştûk; Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâ-lik ve'l-me mâlik ile Mıfcemü me'stcf-cem; eî-îstibşâr ü 'acâ'ibi'l-emşâr. Bu eserlerden sonra coğrafya kaynaklan ara­sında İbn Cübeyr'in er-Rihle'sı başta ge­lir. Müellif dolaylı şekilde .Ya'kCıbî'den de faydalanmıştır. Tarihle ilgili konularda is­tifade ettiği kaynaklar ise daha çok Sîre-tü İbn İshâk, Sîretü İbn Hişâm, Fütû-hu'1-büldân (Belâzürî), Taberî'nin Târih'i, Fütûhu'ş-Şâm ⁵⁸¹ ve Kitâbü'l~Me-gözfdir.⁵⁸² Faydalandığı diğer birçok eseri ise zikretmemiştir. Himyerî'den istifade edenlerin başında Kalka-şendî gelir: Kalkaşendî. Şubhu'1-a'şâ'-nın Ortadoğu İslâm alemiyle ilgili kısım­larını tamamen er-Ravzü'I-mftâfdan almıştır. Öte yandan Neîhu't-tîb müelli­fi Makkarî eserden tarih, İbn Abdüsselâm ed-Der"î de seyahatname alanında fayda­lanmışlardır. Bunların dışında daha bir­çok müellif er-Ravzü'l-mictâr'öan istifa­de etmiş ve eserin adını vermiştir. Bu ara­da Makrîzfnin Ceni'l-ezhâr mine'r-rav-zi'1-mi'târ adlı eserinin de onun bir özeti olduğu düşünülmüşse de sonradan yapılan inceleme­lerde kitabın İdrîsî'nin Nüzhetü'1-müş-tâk'mdan özetlendiği anlaşılmıştır. Özel­likle Kuzey Afrika ülkelerinde çok tutulan er-Ravzü'1-mftâr'dan yapılan alıntılar, Himyerî'nin ve eserinin ilim âleminde gü­venilir bir kaynak olarak kabul edildiğini göstermektedir.⁵⁸³

er-Raviü'1-miHâr'm mevcudiyetinden ilk defa bahseden Kâtib Çelebi Keşfü'%-zunû/ı'da eseri er-Ravzü'l-mictârti ah-bâri'l-aktâradıyla kaydeder. An­cak Keşfü 'z-zunûn'un Flügel neşrinde ⁵⁸⁴ eser önce Ravza'l-miHâr fî ahbâri'î-aktâr, sonra da er-Ravzü'1-mitâr fî haberi'I-aktâr olarak peşpeşe iki defa verilmekte ve Himyerî'nin dedesinin adı ilkinde Muhammed olarak kaydedil­mektedir. Yazma nüshalarından biri Nu-ruosmaniye Kütüphanesi'nde ⁵⁸⁵ bulunan eseri ⁵⁸⁶ İlk defa kısmen neşrede­rek ilim âlemine tanıtan âlim E. Levi - Pro-vençal'dir. LĞvi-Provençal önce İberik ya­rımadası ile Güney Fransa'yı ⁵⁸⁷ sonra da Girit'i ⁵⁸⁸ Ch. Pellat Basra'yı ⁵⁸⁹ Umberto Rizzitano İtalya ve adalarını ⁵⁹⁰ T. Levvicki özellikle Avrupa'nın doğu, orta ve güney kesimlerini. Berâga (Prag) ve bir Polonya şehri olan Mişka'yı (Mİeszko), ⁵⁹¹ A. Malecka Doğu Afrika'nın sahil kesimle­riyle bölgedeki bazı yerleri ⁵⁹² S.Hamarneh Şam'ı (Dımaşk) ve arkasından Kudüs'ü ⁵⁹³ ta­nıtan bölümleri yayımlamış, son olarak da İhsan Abbas geniş kapsamlı bir giriş­le birlikte eserin tamamını neşretmiştir (Beyrut 1975).

Bibliyografya :

Himyerî, er-Rauzü'l-mic0r (nşr. İhsan Abbas], Beyrut 1975, neşredenin mukaddimesi, s. H-Ş; İbnü'l-Hatîb, et-İhâta, III, 134-135; Kalkaşendî. Şubftu'l-a'şâ, IV, 111; İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine, IV, 151; Keşfü'z-zunûn,], 920; a.e. fnşr.G. Flügel), London 1835,111,490-491; İbnSû-de. Deltlü mü'errİhi'l-Mağribİ'l-akşâ, Dârülbey-zâ 1960, s. 61-62; Emir Şekîb Arslan. el-Hute-lü's-sündüsiyye fi't-ahbâr ue'l-âşâri't-Endelü-siyye, Kahire 1939, III, 14, 16; Brockelmann, GAL, 11, 50; Hediyyetü'I-'ârifîn.l], 217; E. Levi-Provençal, La peninsule iberiçue au moyen âge d'apres le Kitâb ar-Rawd al-mi'0r fi h.a-bar al-aktâr d'lbn cAbd al-munıim al-Himyarl, Leiden 1938, s. XIV; I. Krachkovski. Târihu'l-edebi'l-coğrâfıyyi'l-'Arabl (trc. Selâhaddin Os­man Hâşim), Kahire 1965,1,447-450; Ch. Pellat. "Documents et notices Extraits d"une notice inedite sur Basra", Arabica, İ/2, Leiden 1954, s. 213-215; W. Kubiak, "Some West and Mid-dle European Geographical Names According to the Abridgement of Idrlst's Nuzhat uî-Mus-tâk", FO, 1/2 {1959), s. 198-208; T. Levvicki, "Ki-tab ar-Rawd al-Mi^r d'lbn Abd al-Mun'im al-Himyari, as a Source of Information on Eastem, Central and Southern Europe", Problemi Vosto-kouedenlya, III, Moscow 1960, s. 129-136;a.mtf., "ibn 'Abd al-Mun'im al-Himyan", EP (Ing.), III, 675-676; Hüseyin Munis, "el-Coğrâfiyye ve'I-cogrâfıyyûn fi'1-Endelüs", Şahîfetü ma'hedi'd-dirâsâti"t-Islâmiyye, sy. 11-12, Madrid 1963-64, s. 255-276; Saleh K. Hamarneh. "Are There One or Tvvo Authors of the Work ar-Rawd al-Mi"-îâr by al-Himyari", FO,ıXll (1970), s. 79-90; Yû­suf Rahîmlû, "İbn cAb"dü'l-Müneim Himyerî", DMBl, IV, 200-203.