Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti yaxshimbekova sayyora kamalovna

1.3. O’quvchilarni ekstremal ruhiy ongi rivojlanishining bugungi kundagi ahvoli
O’smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bolgan davrni tashkil etadi. Hozirgi o’smirlar o’tmishdoshlariga nisbatan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy еtilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o’sish oldinroq namoyon bo’lmoqda. Aksariyat o’quvchilarda o’smirlik yoshiga o’tish, asosan, 5-sinflardan boshlanadi. «Endi o’smir bola emas, biroq katta ham emas» ayni shu ta’rif o’smirlik davrining muhim xarakterini bildiradi. o’smirlik - bolalikdan kattalikka o’tish davri bolib, fiziologik va psixologik jihatdan o’ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi.
Bu bosqichda bolalarning jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli nar salarga qiziqishi, yangilikka intilishi ortadi, xarakteri shakllanadi, ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. O’smirlik balog’atga еtish davri bolib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bolishi bilan ham xarakterlanadi. Bu yoshda o’smir rivojida keskin o’zgarishlar ro’y bera boshlaydi. Bu o’zgarishlar fiziologik hamda psixologik o’zgarishlardir. Bo’yga o’sish bir tekis bormaydi: qiz-bolalar 5-7 sm o’ssalar, o’g’il bolalar 5-10 sm o’sadilar. Bo’yiga qarab o’sish paysimon ilk suyaklarning uzunlashishi va umurtqa qismining kattalashishi hisobiga ro’y beradi.
Ogiz bo’shlig’i va halqumdagi o’zgarishlar oqibatida tovush tembri ham o’zgaradi. Bu o’g'il bolalarda qiz bolalarga nisbatan ko’proq darajada sodir boladi. O’g’il bolalarning tovushi vazminroq bolib qoladi, do’rillaydi. Garchi bu davrda mushaklar tez sur’at bilan o’ssa ham, mustahkamlashsa ham, lekin baribir oyoq va qo’l suyaklarining o’sish sur’ati orqada qoladi. O’smirlarda bu xususiyat ularning beso’naqay xatti-harakatlarida, yurish-turishlaridagi qo’pollikka, katta-katta odim tashlashlariga sabab boladi.
Fiziologik o’zgarish jinsiy еtilishning boshlanishi va bu bilan bogliq ravishda tanadagi barcha a’zolarning mukammal rivojlanishi va o’sishi, hujayra va organizm tuzilmalarining qaytadan shakllana boshlashida namoyon boladi. Organizmdagi o’zgarishlar bevosita o’smir endokrin sistemasining o’zgarishlari bilan bog’liqdir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlaridan biri gipofiz bezining funksiyasi faollashadi. Uning faoliyati organizm to’qimalarining o’sishi va muhim ichki sekretsiya bezlarining (qalqonsimon bez, buyrak usti bezi va jinsiy bezlar) ishlashini kuchaytiradi.
Natijada bo’y o’sishi tezlashadi, jinsiy balog’atga еtish (jinsiy organlarning rivojlanishi, ikkilamchi jinsiy bezlarning paydo bolishi) amalga oshadi. Ko’krak qafasi ham gavdaning bo’y o’sishiga nisbatan sekin rivojlanadi. Buning natijasida ayrim o’smirlarning еlkasi, ko’kragi tor bolib qoladi, bu esa o’z navbatida kislorod еtishmasligiga, nafas qisishiga olib keladi. Kislorod еtish masligi natijasida ruhiy faoliyatga putur еtadi. Bu davrda yurak kengayishi bilan qon tomirlari ham yo’g’onlashadi.
Qon aylanish sistemasining qayta qurilishi, vegetativ nerv sistemasidagi barqarorlik qon aylanishini buzadi va o’smirda ba’zi qon bosimining ortishi ro’y beradi. Bu davrda ayniqsa jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. O’smirda ro’y beradigan biologik-jismoniy o’zgarish natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. O’smirlik yoshida ularning xulq-atvoriga xos bolgan alohida xususiyatlarni jinsiy еtilishning boshlanishi bilan izohlab bolmaydi. Jinsiy еtilish o’smir xulq-atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta’sir ko’rsatib, bu ta’sir bevosita emas, balki ko’proq bilvositadir. O’smirlar o’zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar. Ular o’zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada o’rtoqlari va o’qituvchilariga ko’rsatishga intiladilar.
Bu holatni oddiy kuzatish yoli bilan ham osongina ko’rish mumkin. O’smirlik davri «o’tish davri», «krizis davr», «qiyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik ko’rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki, bu yoshdagi o’smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sharoitlarda o’z o’rnini topa olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O’z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni «psixik rivojlanishdagi inqiroz» deb nomlagan.
Kichik maktab davridan so’ng bola alohida olingan shaxs sifatida o’z-o’ziga munosabatini shakllantirish jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan kechiradi. Bu bosqichlar o’smirlik yoshini ikki xil davrga - kichik o’smirlik davri va katta o’smirlik davrlariga to’g’ri keladi. Birinchi bosqichda o’smir o’zini «bola»lardan ajratib, endi o’zini kattalar olamiga mansubligini ta’kidlamoqchidek boladi.
Kattalar hayotiga kirishga qiziqish o’smirlarning asosiy xarakteristikalari hisoblanadi. Bu davr uchun kattalarning xatti-harakatlariga taqlid qilish va o’zining mana shu yarashmagan qiliqlariga tanqidiy baho bera olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yaqin bolishi, yordam berayotgan bir guruh tengdoshlari bilan ortiq darajada bogliq bo’lib qolishi va shu singari holatlar xarakterlidir. Ikkinchi bosqichda o’smir endi o’zining yosh bola emasligiga shubha qilmaydi va o’zligini aniq anglay boshlaydi, o’z shaxsini uluglab, o’ziga xos harakatlar qila boshlaydi.
O’smirlarni o’z shaxslari haqidagi fikrlar ko’proq qiziqtiradi, ular o’zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga, tarbiyalashga harakat qiladilar. O’smirlik davrida ichki erkinlikning o’sishida, o’z-o’zini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat o’zgarishlari yuz beradi. Bunday o’zgarishlarning yuzaga kelishida irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik funksiya sifatida o’smirning erkin harakat qilish quroli, shuningdek, shaxsi rivojining magistral chizig’i bo’lib hisoblanadi. Bu davrga kelib uning harakatlari o’zi bilan o’rtoq bolgan bir guruh tengdoshlariga bogliq bolmay qoladi.
O’rtoqlari o’smirga o’zi to’g’risidagi noto’g’ri tasavvurlardan qaytib, jiddiy o’ylab ko’rishga uni majbur qilmoqchi bolganlarida ham u bemalol rad javobini berishi va o’z fikrida qat’iy turib himoya qilishi mumkin. Bu davrda o’zga kishilarning ichki dunyosiga ortiqcha qiziqish bilan qarash va o’z xatti-harakatlarini o’zi tahlil qilish, o’z-o’zini tarbiyalashning elementlarini yuzaga kelishi mana shu ikkinchi bosqichdagi o’smirlar hayotiga xos xususiyatlardir.
O’smirlik davriga ko’pincha so’zga kirmaslik, o’jarlik, tajanglik, o’z kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik kabi salbiy xususiyatlar xosdir. O’smirlar hayotda, ekranda va kitoblarda kattalarning mustaqilligini va erkinligini, ularning katta va qiziqarli ishlarini, dadil harakatlarini, qahramonliklarini, atrofdagilar orasidagi obrolarini ko’radilar hamda havas qiladilar. O’smirda katta yoshli odam bolishga yoki hech bolmaganda katta yoshli odam bolib ko’rinishga qiziqish, intilish paydo boladi va bu xohishni amalga oshirish unga osondek bo’lib ko’rinadi.
O’smirlarning ehtiyojlari va imkoniyatlarining o’zaro mos kelmasligi o’smirlar bilan ota-onalari, o’qituvchilari va boshqa murabbiylari o’rtasida qarama-qarshilikni keltirib chiqaradi. O’smir o’zining juda ko’p istaklari, «xohlayman»larini amalga oshirishga intiladi: katta yoshli odamlar ega bolgan ham ma narsalardan foydalanishga, erkin, mustaqil va ozod bolishga intiladi. Tevarak-atrofdagi odamlarga o’zining ahamiyatga ega ekanini ko’rsatish uchun u kuchli, qo’rqmas va epchil bolishga intiladi.
Tarbiyachilar ham o’z tarbiyalanuvchilari xuddi shunday bolishlarini istaydilar, ammo ular ana shu fazilatlarning faqat «kerakligi» uchun shunday bolishini istaydilar. Ana shunday «xohlayman» va «kerak» o’rtasidagi qarama-qarshiliklar ba’zan oilada, maktabda keskin ziddiyatli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. Tarbiyalangan odamda «xohlayman» faqat «kerak»ni bajarish orqaligina amalga oshiriladi.
Agar o’smir bola tushunishga o’rgatilmagan bolsa va «kerak» bolgan narsani bajarishga odatlanmagan bolsa, u o’zboshimchaligini namoyon qilish orqali tarbiyachilarning talablariga qarshilik qiladi hamda o’zining shaxsiy asoslanilmagan xohishlari asosida ish tutadi. O’smirning yangi huquqlarga da’vosi, avvalo, kattalar bilan o’zaro munosabatlarning butun muhitiga oid boladi. O’smir avval bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik ko’rsata boshlaydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo’naltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qilishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u juda xafa boladi va norozilik bildiradi.
O’smirda o’z qadrini bilish hissi paydo boladi va u o’zini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin bolmagan inson, deb biladi. Bolalikdagi kattalar bilan bolgan munosabat haqidagi fikrlari o’zgaradi va uning o’z kattaligi darajasi haqidagi tasavvurlari bilan mos kelmay qoladi. U kattalar huquqini cheklaydi, o’zinikini esa kengaytiradi. Kattalarning o’z shaxsi va insoniylik qadrini hurmat qilishlarini xohlaydi, ishonch va mustaqillik namoyon etishga da’vo qiladi, ya’ni kattalar bilan ma’lum teng huquqlilikka va ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi. O’smirlik davriga kimningdir xatti-harakatini imitatsiya qilish xosdir. Ko’pincha ular o’zlariga tanish va yoqadigan kattalarning xatti-harakatlariga imitatsiya, taqlid qiladilar.
O’smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziqib qolishlari ham mumkin. 0 ‘smir katta odam, shuningdek, chekuvchi, ichuvchi singari yangi rollarda o’zini noqulay his qiladi. Psixik rivoji jihatidan bolalarga yaqin, lekin ehtiyojlari jihatidan kattalarga yaqin bolgan o’smirda juda ko’p noqulay va tashvishga tushuvchi holatlar boladi va ular o’smirda krizisni yuzaga keltirib chiqaradi. Bu krizis o’smirning ma’naviy o’sishi, shuningdek, psixikasidagi o’zgarishlar bilan ham bogliqdir.
Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o’zgaradi, o’zining yaqinlari, do’stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o’zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko’pgina o’smirlarda o’zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. Shuningdek, o’zi haqidagi mavjud fikrlarining bugun unda sodir bolayotgan o’zgarishlarga to’g’ri kelmayotganligi o’smirning asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o’smirda o’zi haqida salbiy fikr va qo’rquvni yuzaga keltirishi mumkin. Ba’zi o’smirlarni nima uchun atrofdagilar, kattalar, shuningdek, ota-onasiga qarshi chiqayotganligini anglay olmayotganligi tashvishga soladi.
Bu holat ularni ichdan asabiylashishlariga sabab boladi va o’smirlik davri inqirozi yuzaga keladi. Krizis boladagi mavjud tushkunlik, yolglzlikka intilish, passivlik yoki aksi, o’jarlik, qaysarlik, agressivlik, hayotga salbiy munosabatlarning kechishida namoyon boladi. Bunday paytlarda u o’zi singari katta fiziologik, psixologik o’zgarishlar kechayotgan o’rtog’i bilan muloqot qilishga katta ehtiyoj sezadi. Do’sti o’smirga ijobiy ta’sir qiladimi yoki uni yoldan urib, yomon ta’sir qiladimi - bu narsa uning axloqiy qiyofasi bilan bogliq.
O’rtoqlarining ta’siri ostida o’smir o’zining ehtiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda bundan qanoatlanish unga katta mamnunlik baglshlasa, bunday hollarda uning ba’zi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan bolgan tasodifiy qiziqishlari dastavval ishtiyoqqa, undan keyin ehtiros yoki odatga aylanishi mumkin. Ana shunday yol bilan o’quvchilarda, masalan, matematikaga, fizika yoki ximiyaga, duradgorlik, slesarlik yoki qandaydir boshqa bir ishlarga nisbatan ishtiyoq yuzaga keladi, ammo o’quvchilar xuddi shunday yo’l bilan yolg’onchilikka, bezorilikka va boshqa axloqsiz xatti-harakatlarga ham o’rganib qolishlari mumkin.
O’smirlik davridagi barcha nomunosib harakatlar bir onda o’tib ketadigan xohishlarning ko’pligidan va kelib chiqadigan oqibatni nihoyatda yuza tarzda ko’ra bilishlikdan kelib chiqadi. Deyarli barcha zararli xohishlar oldin zararsiz va еngillik bilan amalga oshiriladigandek bo’lib ko’rinadigan ko’ngil ochish tarzidagi ishlardan boshlanadi. Biroq, aslida esa bu ishlarni amalga oshirishga o’smirlarning imkoniyatlari еtmaydi. Bunga shaxs taraqqiyotining tabiiy ehtiyojlari ta’sir qiladi. Agarda o’smir bolalar faqat bajara oladigan ishlarni qilganlarida edi, ular o’zlarining psixik xususiyatlarini rivojlantira olmagan bo’lar edilar.
O’smirlar, o’zlarining turli xil xohishlarini bevosita qondirishdan bo’lak narsani ko’ra olmaydilar va bunday xohishlar xatarli oqibatlarga tomon yo’llaganda o’zlarini vaqtida to’xtatib qola olmasliklari ham mumkin.
O’quvchilarni o’z xatti-harakatlarining oqibatlarini oldindan ko’ra bilishga va o’zlarini tuta bilishga o’rgatish tarbiyachilarning asosiy vazifasidir. O’smirlar haddan tashqari g’ayratli va besaramjon boladilar, ular uchun bekorchilik juda oglrdir, bir xil tarzdagi ishlardan tezda toliqadilar, bir xildagi ish bilan qiziqmay qo’yadilar, bu esa ularning ta’lim jarayonlari muvaffaqiyatiga kuchli ta’sir qiladi.
Binobarin, o’smirlarga muvaffaqiyatli ta’lim va tarbiya berishda ularni turli faoliyatlarga qiziqtirish va turli xil foydali mashg’ulotlarga jalb qilish hamda qiyinroq, lekin kuchlari еtadigan ishlar bilan shug'ullantirish nihoyatda muhimdir. «O’smirlik yoshining mohiyati shundan iboratki, o’smir birmuncha faolroq ijtimoiy muhitga еtilgan bolib, bolalik chog’ida vujudga kelgan eski munosabatlarni buzib, ana shu muhit uchun kurasha boshlaydi».
Har bir o’smir muvaffaqiyatli ishlar bilan tevarak-atrofdagi odamlar o’rtasida o’z shaxsini tasdiqlashga intiladi. Kattalar o’smirlarning foydali jamoa ishlarida muvaffaqiyatga erishishlarida yordam berishlari va bu bilan ularning o’z qadr-qimmatlarini namoyon qilishlariga imkon berishlari lozim. Aks holda ular boshqalarning oldida o’zlarini yuqori qo’yishlari, bepisandlik qilishlari mumkin. Buni ular o’zlarining qadr-qimmatlari tan olinmaganligi yoki kamsitilganligiga qarshi chiqib, salbiy ishlar va xatti-harakatlar orqali amalga oshirishlari mumkin bo’ladi.
O’smirlar nihoyatda taqlidchan bolib, ularda hali aniq bir fikr, dunyoqarash shakllanmagan boladi. Ular tashqi ta’sirlarga va hissiyotlarga juda beriluvchan boladilar. Shuningdek, ularga mardlik, jasurlik, tantiqlik ham xosdir. Tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik o’smirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga sabab boladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan boladi.
Shuning uchun ham ular ota-onalarning, atrofdagi kattalarning, ustozlarning to’g’ri yolni ko’rsatishlariga qaramay, o’z fikrlarini olkazishga harakat qiladilar. O’smirlarga farosatlilik, tejamkorlik, ehtiyotkorlik va uzoqni kola bilishlik kabi psixik xususiyatlar hali еtishmaydi. Tengdoshlari, shuningdek, sinfdoshlari guruhida o’smir o’zining kelishuvchanlik xususiyati bilan namoyon boladi.
O’smir o’z guruhiga bogliq va qaram bolgani holda shu guruhning umumiy fikriga qo’shilishiga va uning qarorini doimo bajarishga tayyor boladi. Guruh ko’pincha o’smirda «biz» hissining shakllanishiga yordam beradi va uning ichki holatini mustahkamlaydi. O’smir yoshdagi bola uchun do’st tanlash juda katta ahamiyatga ega. O’smirlik davrida do’stlik juda qadrli hisoblanadi.
Do’stlar doimiy ravishda ruhan, qalban yaqin bolishga ehtiyoj sezadilar. Bu ehtiyoj o’smir do’stlarning hol-ahvol so’rashishi va ko’rishishlarida (qo’1 berib, quchoq ochib ko’rishish) birga olirish va birga yurishga harakat qilishlarida ko’rinadi. Ko’pgina ana shunday juda yaqin munosabatlar, o’smirlarning shaxs bolib shakllanishida, hamkorlikdagi harakatlarining izi inson qalbi va xotirasida bir umrga saqlanib qoladi.
O’smir yoshlarning xulq-atvori va faoliyatlarida ba’zan o’zlarining kuchlari еtmaydigan qarama-qarshiliklar paydo boladi. Asosiy qarama-qarshilik juda ko’p orzu-tilaklarni vujudga kelti ruvchi, jadal ortib borayotgan jismoniy, ma’naviy va moddiy ehtiyojlar bilan ularni qondirish uchun nihoyatda cheklangan hamda ko’p jihatdan еtarli bo’lmagan imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshilikdir.
O’smirning o’z kuchiga to’la ishonmasligi uni butun vositalar bilan shunchaki o’zini katta kishi bo’lib qolganligini ta’kidlashga majbur qilibgina qolmay, shu bilan birga bu tuyg’uni еtarli baholay olmaslik holatini ham vujudga keltiradi. Bu o’z navbatida kattalarga qo’pol munosabatda bo’lish va agressivlikni hamda ota-onalar bilan o’qituvchilarning maslahat va talablarini pisand qilmaslik kabi xulq-atvor alomatlarini ham keltirib chiqaradi.