Toshkent moliya

18
maxsulotga va davrga .

1. 
   
   rasm. Xarajatlarning guru^lanishi¹³
   

A.V.Ilina, N.N.Ilыsheva kuyidagi fikrlarni bildirgan: korxona xarajatlari - murakkab va kup kirrali xodisa. Ularni samarali boshkarish uchun sarf-xarajatlarni guruxlarga ajratilishi maksadga muvofik. Buxgalteriya tartib-taomillarini amalga oshirish uchun korxonaning xarajatlari ishlab chikarish xajmiga, ishlab chikarish xarajatlariga kiritish uslubiga va vaktiga va xokazolarga karab, tarkibiy tuzilishiga, iktisodiy mazmuniga, maxsulot ishlab chikarishning texnologik jarayonidagi roliga karab taksimlanadi¹⁴.

I.Bazley xamda A.Loren uzlarining “Intermediate accounting” nomli asarida esa xarajatlarni utgan davr xarajatlari xamda joriy xarajatlarga bulgan.¹⁵
Xarajatlarning guruxlanishini maxsulot, ish, xizmatlar tannarxini aniklash va xisobini yuritish maksadida chizmadagi kurinishda guruxlaymiz. (1.1-rasm)
Iktisodiy elementlar buyicha xarajatlarni guruxlash xarajatlarni kamaytirishni rejalashtirishda, ishlab chikarish xarajatlarini kamaytirishni rejalashtirishda, uning tarkibini belgilashda, shuningdek aylanma mablaglarni sarflashda ishlatiladi. Iktisodiy element xar kanday tarkibiy kismlarga ajralib chika olmaydigan bir xil turdagi xarajat xisoblanadi.
Iktisodiy elementlar buyicha iktisodiy smeta tuzish. Barcha soxa korxonalari uchun iktisodiy elementlar buyicha ishlab chikarish xarajatlarining kuyidagi majburiy nomenklaturasi belgilandi:

• moddiy xarajatlar;

  
  

• mexnat xaki;

  
  

• sugurta tulovlari;

  
  

• asosiy vositalarning amortizatsiyasi.

  
  

Kalkulyasion moddalari buyicha xarajatlar: xomashyo va materiallar, texnologik maksadlar uchun yokilgi, texnologik maksadlar uchun energiya, ishlab chikaruvchilarning asosiy ish xaki, ishlab chikarish xodimlarining kushimcha ish xaki, ishlab chikarish xodimlarining ish xakidan sugurta tulovlari, ishlab chikarishni tayyorlash va tashkil etish xarajatlari, kushimcha xarajatlar, umumiy biznes xarajatlari, brak maxsulotlardan tushgan zarar, noishlab chikarish xarajatlari sifatida guruxlanadi (1.2-rasm).

Amaldagi va muddati utgan xarajatlar. Amaldagi xarajatlar joriy xisobot davrida maxsulot tannarxiga utkazib bulingan xarajatlar, muddati utgan xarajatlar esa joriy xisobot davrida maxsulot tannarxiga kushib bulingan kiymat xisoblanadi.
Yagona elementli va kompleks xarajatlar. Yagona elementli xarajatlar tarkibi fakatgina bitta elementdan iborat bulgan moddiy xarajatlar, mexnat xaki, asosiy vositalarning amortizatsiyasi kabi xarajatlar xisoblanadi. Kompleks xarajatlar tarkibi bir necha elementlardan iborat bulgan sex xarajatlari kabi xarajatlar xisoblanadi. Xarajatlarning shu tarika guruxlanishi raxbariyat xoxishiga muvofik amalga oshirilishi mumkin. Misol tarikasida, yukori darajada avtomatlashtirishga ega korxonalarda ish xaki tannarxdan kamida 5 foizni tashkil kiladi. Bunday korxonalarda, odatda, bevosita ish xakini taksimlamaydi, balki uni “kushimcha xarajatlar” moddasi buyicha texnik va ishlab chikarish xarajatlari bilan birlashtiradi.
Asosiy va ustama xarajatlar, asosiy - maxsulot ishlab chikarishning texnologik jarayoniga bevosita boglik bulgan xarajatlar. Ular ishlab chikarish xarajatlarining bir kismini tashkil etadigan xarajatlarni uz ichiga oladi (xom ashyo, materiallar va maxsulotga muxim mikdorda kushilgan yarim tayyor maxsulotlar, texnologik maksadlar uchun sarflangan yokilgi va energiya kiymati, ishlab chikaruvchilarning mexnat xarajatlari va ishlab
13

chikarish mashinalari va asbob-uskunalarini ishlatish uchun sarf- xarajatlar va xokazo).