Auditorlik riski, uning elementlari va ularni baxolash Auditorlik riski

Auditorlik riski, uning elementlari va ularni baxolash
Auditorlik riski – bu auditorlik tekshiruvi natijalari boyicha auditorlar tomonidan sub`ektiv aniqla-nadigan, moliyaviy hisobotda, uning ishonchliligi tasdiq-langanidan song xatolar mavjudligini tan olish yoki moliyaviy hisobotda bunday kamchiliklar haqiqatan ham yoq bolgan-da, unda kamchiliklar mavjud deb tan olinish ehtimolidir. Bundan tashqari, auditor har qanday, hatto, mijoz-korxona moliyaviy hisobotini toliq tasdiqlaydigan xulosa berganida ham, u shartnoma majburiyatlari bilan boғliq xavf-xatarni oz zimmasiga oladi. Auditorlik faoliyatida uchraydigan bunday xavf- xatarlar yigindisini keyinchalik auditorlik risklarning maqbul toplami deb atash mumkin. Demak, auditorlik risklarning maqbul toplami deganda, otkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijasida yanglish mulohazaga kelish va natijada, notoғri auditorlik xulosasi tuzish ehtimoli(xavfi) tushuniladi.
Yuqorida bayon etilganidek, auditorlik risklarining maqbul to’plami bir qancha risklardan iborat.
Umumiy auditorlik amaliyotida auditorlik risklarining maqbul to’plamiga quyidagicha yondashuv ishlab chiqilgan va ular ingliz tilidagi abbreviaturasi (bosh harflari) bo’yicha quyidagi formula ko’rinishida ifodalangan:

DAR= IR*CR*DR

DAR (Desired audit risk) – ARMT (auditorlik risklarning maqbul to’plami);
IR (Internal risk) – IXR (ichki xo’jalik riski);
SR (Control risk) – NR (nazorat riski);
DR (Detection rick) – AR (aniqlanmaslik ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik riski).
Demak, auditorlik risklarining maqbul to’plami (ARMT) ni va uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlar (IXR; NR; AR)ni batafsil bayon qilish va mohiyatini o’rganish uchun quyidagi formula ko’rinishida ifodalaymiz hamda uning tarkibiy qismlarini alohida ko’rib chiqamiz:
ARMT= IXR*NR*AR
Ichki xo’jalik riski –IXR (IR-Internal risk) – bu mazkur buxgalteriya schyotida, balans moddasida, bir turdagi xo’jalik muomalalari guruhida yaxlitlanganda, xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisobotida jiddiy kamchiliklarning, bunday kamchiliklar ichki nazorat tizimi vositalari yordamida aniqlan-gunga qadar yoki ichki xo’jalik nazorati umuman yo’q bo’lganda, auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlanish ehtimoli tushuniladi. Ichki xo’jalik riskini baholashda auditor bir necha guruh omillarni e’tiborga olishi lozim.
Nazorat (nazorat vositalari) riski – NR (CR-Control risk) – bu korxonaning mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichki nazorat tizimi vositalari alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy ahamiyat-ga ega bo’lgan kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlay olmaslik va tuzata olmaslik (yoki bunday kamchiliklar vujudga kelishining oldini olish) ehtimolining auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlangan ko’rsatkichidir.
Aniqlanmaslik riski (AR) - ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik (ko’zga tashlanmaslik) riski (DR-Detektion risk) – bu auditorlik tekshiruvi jarayonida qo’llaniladigan auditorlik amallarining buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatan mavjud bo’lgan har biri alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy hisoblangan xatolar hamda kamchiliklarni aniqlash imkoni yo’qligining ehtimolidir. Bunday ehtimollik auditor tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlanadi. Shuningdek, auditor ishlarining sifat ko’rsatkichi, auditorning malakasi va muayyan auditorlik tekshiruvining o’tkazilish xususiyatlariga bog’liq.
Aniqlanmaslik riskini ikki guruhga bo’lish mumkin:
1. Tahliliy risk –bu tahlil amallari (ishlari) bajarilganda jiddiy xatolarga yo’l qo’yilish riskidir. Bunday xatolarni auditor ko’rishi mumkin, ammo juda murakkabligi hamda o’zining maxsus malakasi etishmasligi sababli tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin.
2. Tanlashdagi risk –bu jiddiy xato-kamchiliklarning nazorat testlarini o’tkazish (tanlab olish) chog’ida ham, xo’jalik muomalalarini mohiyatan tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir.
Aniqlanmaslik riski - auditorlik faoliyatining sifati va samaradorligini baholaydigan ko’rsatkich bo’lib, u muayyan auditorlik tekshiruvini o’tkazish tartibiga, hamda auditorlar malakasi va ularning xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati bilan oldindan tanishlik darajasiga bog’liq. Auditor ichki xo’jalik riski va nazorat vositalarining riskini baho-lash asosida o’z faoliyatida yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan aniqlanmaslik riskini aniqlashi lozim. Aniqlanmaslik riski-ning imkon qadar pasaytirilgan ko’rsatkichini hisobga olgan holda tegishli auditorlik amallarini rejalashtirishi lozim.
Auditor auditorlik tekshiruvini rejalashtirish jarayonida auditorliktekshiruvini samarali o'tkazishi uchun yetarli bo'lgan buxgalteriya hisobiva ichki nazorat tizimi to‘g‘risida fikrga ega boMishi lozim.Tavakkalchilikni maqbul bo'lgan past darajagacha kamaytirish uchunkerakli bo'lgan auditor tavakkalchiligiga baho berish va auditorlikmuolajalarini ishlab chiqish maqsadida auditor malakaviy mulohazani qo'llashi lozim
Auditorlik riski (tavakkalchiligi) - bu auditorlik tekshiruvining,mijozning ichki nazorat tizimining samarasizligi, auditorlar tomonidanmijoz xatolarini aniqlay olmasligi tavakkalchiligini baholashdir. Auditorlik tavakkalchiligi tushunchasi 9-son AFMS da quyidagicha ifodalangan, Unga ko‘ra, «Auditorlik tavakkalchiligi - auditor tomonidan subyektiv ravishda belgilanadigan, auditorlik tekshiruvi yakunlari bo‘yicha moliyaviy hisobot uning ishonchliligi tasdiqlanganidan keyin aniqlanmagan jiddiy buzilishlami o‘z ichiga olishi mumkinligini e’tirof etish yoki aslida bunday buzilishlar moliyaviy hisobotda boMmasada, unda jiddiy buzilishlar mavjudligini e’tirof etish ehtimolidir»63. Faraz qilaylik, agar auditor saibiy xulosa bersa yoki xulosa berishdan voz kechsa o'zini xavf-hatarga qo‘ymasligi mumkin. Ammo bu noto‘g‘ri fikr, chunonchi, auditor uchun bu holda mijozlami yo'qotish xavfi vujudgakeladi. Bundan tashqari, auditor har qanday, hatto, mijoz-korxonamoliyaviy hisobotini to'liq tasdiqlaydigan xulosa berganida ham, ushartnoma majburiyatlari bilan bog'Iiq xavf-xatami o‘z zimmasiga oladi.Auditorlik faoliyatida uchraydigan bunday xavf-xatarlar yig‘indisinikeyinchalik auditorlik risklaming maqbul to‘plami deyish mumkin.Ma’lumki, har qanday malakali va puxta o'tkazilgan auditorliktekshiruvi ham auditorlik riskini to‘liq bartaraf eta olmaydi. Shuninguchun auditorlik amaliyotida uning maqbul chegarasi 5% deb qabulqilingan. Ya’ni, auditorlik tashkiloti tomonidan berilgan yuzta auditorlikxulosasidan beshtasi munozarali masalalar bo‘yicha noto‘g‘ri xulosalarbo'lishi mumkin. Bunday risk ya’ni, 5% miqdorida noto‘g‘ri xulosa berishehtimoli auditorlik tashkiloti uchun jiddiy hisoblanmaydi va uningraqobatbardoshligini pasaytirmaydi. Aksincha, bu ko‘rsatkich (5%) niyanada pasaytirishga urinish behuda kuch va mablag‘ sarflashga olibkeladi hamda raqobatbardoshlikka saibiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.Miqdoriy usul auditorlik tavakkalchiligining ko‘p sonli model lari nimiqdoriy hisoblashni faraz qiladi. Bular ichidan eng oddiysi:
A t = S t x IVt X M U
bunda:
At - auditorlik tekshiruvi o’tkazilgandan keyin moliyaviy hisobotdaaniqlanmay qolgan moddiy xatolami mavjud boMishligini qabul qilishtaxmini to‘g‘risida auditoming fikrini aks etuvchi auditorlik tekshiruvisamarasizligi tavakkalchiligi (auditorlik tavakkalchiligi);St - kompaniya xususiyatlari bilan bog‘liq bo'lgan tavakkalchilik (softavakkalchilik), ya’ni: ichki nazorat tizimi samaradorligini ko'ribchiqishdan oldin, hisobotda belgilangan miqdordan yuqori bo‘lgan xatolarmavjud boMishligi taxmini;N t - mijozning ichki (ichki xo‘jalik) nazorat tizimi bilan bogliqbo‘lgan tavakkalchilik;M t - testlar o‘tkazish muolajalari samarasizligi bilan bog‘liq bolgantavakkalchilik (muolaja tavakkalchiligi) - testlar o‘tkazish jarayonida,auditor uchun qabul qilinishi mumkin boMgan miqdordan yuqori xatolamianiqlanmayqolinishi taxmini.Umumiy auditorlik amaliyotida auditorlik tavakkalchilgining maqbulto'plamiga quyidagicha yondashuv ishlab chiqilgan va ular ingliz tilidagibosh harflari bo‘yicha quyidagi formula ko‘rinishida ifodalangan:
D AR = I R x C R x D R
D A R (D esired audit risk) - auditorlik tavakkalchiligining maqbulto'plami;IR (Internal risk) - ichki xo‘jalik tavakkalchiligi;CR (Sontrol risk) - nazorat tavakkalchiligi;D R (D irestion risk) - aniqlanmaslik tavakkalchiligi.Xalqaro amaliyotda «Auditorlik tavakkalchiligi» deganda moliyaviyhisobot ahamiyatli noto‘g‘ri aks etilganda auditor tegishli boMmaganauditorlik xulosa taqdim etilishi tushuniladi. Auditorlik tavakkalchiligi uchtarkibiy qismdan iborat: ya’ni, ajralmas tavakkalchiligi, nazorattavakkalchiligi va aniqlab boMmaslik tavakkalchiligi.«Ajralmas tavakkalchiligi» - bu tegishli ichki nazorat mavjud emasdeb taxmin qilinganda, hisobvaraqlar qoldigi yoki operatsiyalar turkumialohida yoki boshqa hisobvaraqlar qoldigi yoki operatsiyalar turkumidaginoto‘g‘ri aks etishlar bilan jamlanganda ahamiyatli boMgan noto‘g‘ri aksetishlikka moyilligi.«Nazorat tavakkalchiligi» - bu hisobvaraqlar qoldigM yokioperatsiyalar turkumida mavjud boMishi mumkin noto‘g‘ri aks etish(u alohida yoki boshqa hisobvaraqlar qoldigi yoki operatsiyalarturkumidagi noto‘g‘ri aks etishlar bilan jamlanganda ahamiyatli bolishimumkin) buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari tomonidan o‘zvaqtida oldi olinmaganligi yoki aniqlanmaganligi va tuzatilmaganligi.«Aniqlab boMmaslik tavakkalchiligi» shundan iboratki, bundaauditorlik muolajalar mohiyati bo‘yicha hisobvaraq qoldigi yokihisobvaraqlar turkumidagi alohida yoki boshqa hisobvaraqlar qoldigi yokioperatsiyalar turkumidagi noto‘g‘ri aks etishlar bilan jamlangandaahamiyatli bo'lgan noto‘g‘ri aks etishni aniqlay olmaydi.Xulosa qilib aytganda, muhimlik (jiddiylik) va risk (tavakkalchilik)darajasini baholash auditorlik tekshiruvini muhim bosqichlaridan biribo‘Iib hisoblanadi. lining malakali amalga oshirilishi nafaqat sifatliauditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi,mijoz-tashkilotning ham barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi.Xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariyatining amaliy harakatlari ichkinazorat tizimining samarali darajasini yaratish va uni saqlab turishgaqaratilgan bo‘lmog‘i lozim. Zero ichki nazorat tizimi riskli voqea sodir bo’lishidan ko‘riladigan zaraming oldini olish va pasayishini ta’minlovchio'ziga xos to‘siq vazifasini o‘taydi.Nazorat tizimining samaradorligi va uning xo‘jalik yurituvchi subyektrisklariga ta’sirchanligini baholashga kirishishdan avval ichki nazorattizimidagi risk tushunchasini alohida toifaga ajratish zarur. Nazoratfaoliyatini amalga oshirish bilan bog'liq risklami oldindan ko‘ra bilish,ulaming eng yuqori darajasini to‘g‘ri belgilash, bartaraf etishyo‘nalishlarini aniqlay olish ichki nazorat tizimi samaradorligining garovihisoblanadi.
Ichki nazorat tizimida risk masalasini ko‘rib chiqishda iqtisodiyotdarisk tushunchasining ta’rifiga murojaat etish lozim. Bugungi kundariskning mohiyati bir xil ma’noda tushunilmaydi, bu, xususan, ushbuhodisaning ko‘p jihatliligi bilan izohlanadi. Binobapin, “...ayrimmanbalarda “risk” atamasi turlicha tarjima qilib qoMlanilmoqda(“tavakkalchilik”, “xataplilik”, “xavf-xatap”, “tahlika”, “g‘ov” va h.k.)”.Auditorlik faoliyatiga nisbatan bunday tarjimalar “risk” atamasining aslmohiyatini ochib bermaydi”64. Bundan tashqari, risk - bu ko‘plab moskelmaydigan, ba’zan esa qarama-qarshi peal asoslarga ega bo‘lganmurakkab hodisa. Bu risk tushunchalarining turli nuqtai nazarlardan birnecha ta’riflari mavjud bo‘lishi mumkinligini belgilab beradi.
1. Risk - miqdoriy o'lchangan yo‘qotishlar ehtimoli.
2. Risk - yo‘qotishlar, zararlar ko'rilishi, rejalashtirilayotgandaromadlaming to‘liq kelib tushmasligi ehtimoli.
3. Risk - hozirgi moliyaviy natijalaming kelgusida noaniqligi.
4. Risk - bu, agar faoliyat yuritish sharoitlari rejalar va hisobkitoblarda nazarda tutilgan yo‘nalishdan farq qiluvchi yo'nalishdao‘zgarsa, faoliyat ko‘rsatish natijasida boyliklaming yo'qotilishi ehtimoli.
Statistika nuqtai nazaridan, risk - bu muayyan salbiy voqeaningyuzaga kelishi ehtimoli. Risk istalgan xo'jalik yurituvchi subyektningfaoliyati bilan chambarchas bog'langan, muayyan xo‘jalik yurituvchisubyekt risklarining batafsil ro‘yxatini faqat tadqiqot o‘tkazish orqalituzish mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda risklaming xilma-xil tasniflarigaduch kelamiz, barchasi riskli vaziyatlar va riskli faoliyatning qaysi jihatiko‘rib chiqilayotganligiga bog‘liq. Biz qaysi ta’rifni qabul qilmaylik, riskkamida to‘rtta elementni o‘z ichiga oladi:
1. Voqeaning noaniqligi. Risk faqat voqealar rivojining ko‘pvariantliligi mumkin boMgan hollarda mavjud bo'ladi. Noaniqlik shundayomiilaming mavjud bo‘lishini nazarda tutadiki, ular chog‘ida harakatlarnatijalari aniqlanmaydi, ushbu omiilaming natijalarga ehtimoliy ta’siri esanoma’lum; masalan, axborotning to‘liqsizIigi yoki noaniqligi. Noaniqliktabiatini ancha keng tasniflash mumkin, bu shu bilan bog‘liqki, xo'jalikyurituvchi subyektlar o‘zining faoliyat ko'rsatishi jarayonida bir qatoromillarga tobelikni boshdan kechiradi.
2. Ehtimollik - bu, bizningcha, har qanday riskli voqeaning asosidayotuvchi ikkinchi omil. Ehtimollik - muayyan natijaga erishishimkoniyati. Voqea ehtimoli bo'lib muayyan son hisoblanadi, ushbu sonqanchalik katta bo‘lsa, sodir boMishi mumkin bo‘lgan voqea shunchalikko‘p bo‘ladi. Albatta, tez-tez sodir bo‘lib turadigan voqeaning ehtimoliko‘proq. Shunday qilib, birinchi navbatda, ehtimollik tushunchasivoqeaning tez-tez takrorlanib turishini amaliy tushunish bilan bogliq.
3. Yo‘qotishlar. Hech bo'lmaganda bir yakun ko'pgilsiz bo‘lishimumkin. Yo‘qotish - bu xavf-riskning amalga oshirilishi natijasidaqiymatning ko‘zda tutilmagan qisqarishi.
4. Befarq emaslik. Risk o‘zi uchun ko‘pgilsiz oqibatlarga yo‘lqo‘ymaslikka intiluvchi muayyan insonga yoki xo‘jalik yurituvchisubyektga taalluqli bolishi kepak.Risk tushunchasi bilan “riskli faoliyat” yoki “riskka moyil faoliyat”tushunchasi uzviy bog‘langan. Ushbu atamani ham batafsil ko‘pib chiqishlozim, chunki risk faoliyatdan, ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyektdakechayotgan jarayonlardan tashqapida mavjud boMmaydi. Risk xo'jalikyurituvchi subyektda amalga oshirilayotgan barcha jarayonlarda ishtiroketadi. Noaniqlik sharoitiga tushib qolgan butun xo‘jalik yurituvchi subyektyoki alohida xizmatlar rahbariyati ulaming muvaffaqiyatli amalgaoshirilishi xo‘jalik yurituvchi subyektga ichkapidan va tashqapidan ta’siretadigan ko‘plab omillarga bog'liq bolgan qarorlar qabul qilishiga to‘g‘rikeladi. Bunday yondashuvni hisobga olgan holda “risk subyekti” va “riskobyekti” kabi tushunchalami ajratish mumkin. Subyekt deganda xo'jalikyurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq yoki bu muqobil vapiantlamitanlash haqida qaror qabul qiluvchi muayyan shaxslar tushunilishi kepak. 0‘z navbatida, risk obyekti deganda uni riskli vaziyat yuzaga kelgandao'zgartirish mumkin bo‘lgan resurs tushuniladi.
Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt, albatta, o‘zining riskii shartsharoitlariga ega boladi, lekin ulaming barchasi qandaydir fundamentalumumiylikka ega. Ushbu umumiy holatga riskli vaziyatlaming umumiyqolipi mos keladi, uni aniqlab biz alohida xo‘jalik yurituvchi subyekt yokiuning alohida tuzilmasi uchun risklar turkumini tahlil qilishimiz mumkin.Ushbu qolipga kiritilgan riskning har bir turi uchta o‘lchovda tavsiflanadi:
1) xavf ostida turgan qimmatlik;
2) ushbu qimmatlikning yo‘qotilishigaolib kelishi mumkin bo‘lgan xavf-risk; 3) yo‘qotishIaming moliyaviyoqibatlari.
Birinchi o‘lchov xo‘jalik yurituvchi subyektda quyidagi boyliklamingmavjud bo‘lishini nazarda tutadi: moddiy aktivlar; nomoddiy aktivlar; pulmab!ag‘lari; dapomad; xodimlar; uchinchi shaxslar oldida javobgarlikdanxolislik; xavfsizlik; mehnat munosabatlari; menejment; bozordagi mavqei.
Ikkinchi o‘lchov - ushbu yo‘qotishlami keltirib chiqarishi mumkinbo'lgan sabablar: 1. Tashqi: raqobat; mintaqaviy iqtisodiy vaziyat; milliyiqtisodiy vaziyat; texnogen vaziyatlar; tabiiy kataklizmalar; ijtimoiy vasiyosiy vaziyat; huquqiy normalarning takomillashmaganligi;infpatuzilmaviy islohotlar; insonlaming aniq maqsadga yo‘naltirilganharakatlari. 2. Ichki: oneratsion-texnologik; iqtisodiy-boshqaruv;muhandislik-ilmiy; resurs.
Mazkur tadqiqotning vazifasi xo‘jalik yurituvchi subyektga ta’sirko‘rsatuvchi turli xildagi risklar ichidan imkon qadar ichki nazorattizimidagi risklami ajratish, nazorat tadbirlarini tashkil etish va o'tkazishdariskning katta-kichikligini belgilovchi omillami aniqlash va risklarta’siriga baho bergan holda, o‘z navbatida butun xo'jalik yurituvchisubyektga risklar ta’sirining kamayishiga xizmat qiluvchi ichki nazorattizimini yaratishdan iborat. Malakaviy faoliyat bilan bog‘liq risklamioldindan ko‘ra bilish, ulaming yo‘l qo‘yilishi mumkin bo'lgan darajasinito‘g‘ri belgilash, bartaraf etish yo‘nalishini belgilash xo'jalik yurituvchisubyektda ichki nazorat tizimining muvaffaqiyatli ishlashining garovihisoblanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt ichidagi nazorat faoliyatiga, bizningcha,risklaming keng doipasi tahdid solib turadi. Nazorat tizimidagi risk nazoratqilinayotgan obyekt haqidagi axborotning to‘liqsizligi yoki buzibko‘psatilishi sharoitida yuzaga keladi. Noaniqlik - bu, ushbu holatda,xo‘jalik yurituvchi subyektdagi nazorat tizimida riskning koMamiga ta siretuvcbi qator omillar bilan shartlangan axborotning noaniqligi. Nazorattizimidagi riskni nimagadip erisha olmaslik xavfi, noto‘g‘ri fikrningshakllanish ehtimoli va nazorat rahbariyatga tekshirish natijalari to'g'risidanoto‘g‘ri axborot berish kabi holatlar sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
Bizningcha, ichki nazorat tizimi riskining subyekti boMib ichkinazorat xizmatining rahbariyati, ya’ni nazorat harakatlarini amalgaoshirish jarayonida mas’ul qarorlar qabui qiluvchi shaxslar, jamoahisoblanadi. Ichki nazorat tizimi riskining obyekti sifatida esa xo‘jalikyurituvchi subyekt faoliyatining turli sohalarida nomuvofiqliklarnianiqlash jarayoni ishtipok etadi.
Tadqiqot maqsadidan kelib chiqib, biz auditorlik tekshiruvlarijarayonida ichki nazorat tizimini o‘pganish va baholashda foydalanishimizmumkin bo‘igan auditorlik risklami ko‘pib chiqamiz. Jumladan,“Auditorlik riski o‘z ichigi uchta tapkibiy qismni oladi: ajratibbo‘!maydigan risk; nazorat riski; moliyaviy hisobotdagi xatolar vabuzilishlarni tonmaslik riski”65. Ajratib bo’lmaydigan risk balans yoki operatsiyalar toifasiningmoddiy tusga ega bo‘lishi mumkin boMgan chalkashlikka uchpashidaniboratdip. Ajratib boMmaydigan riskka buxgalteriya balansi yokioperatsiyalar toifasining xapaktepi ta’sir ko‘psatadi. Ajratib boMmaydiganriskni baholash auditoming mijoz faoliyati xususiyatlari, uning tashkiliytuzilishi va xo‘jalik yurituvchi subyektning boshqaruv xususiyatlarinibilishiga asoslanadi. “Auditor auditning umumiy rejasini tayyorlashnaytida, o‘z kasbiy malakasidan foydalanib, balans moddalari vamoliyaviy hisobot ko‘psatkich!ariga doip ajratib boMmaydigan risknibaholashi kepak”66. 0 ‘z navbatida, ichki nazorat tizimi modeliningbirinchi elementi hisoblangan ajratib boMmaydigan riskni baholash aynanbirinchi bosqich, ya’ni auditor hali ichki nazorat vositalarini o'pganishgakipishmagan ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishib chiqishbosqichining natijalariga ko‘ra amalga oshirilishi kepak. Ajratib bo’lmaydigan riskning auditorlik bahosiga ko‘p sonli omillar ta’sirko‘psatadi. Bunda auditor qancha ko'p omilni tadqiq etsa, har bir omilningumumiy bahoga ta’siri shunchalik kam boMadi, demak, auditomingqandaydip omilga nisbatan xato fikri ham umumiy bahoga kampoq ta’sirko‘psatadi. Auditor tomonidan ajratib boMmaydigan riskningbaholanishiga ham moliyaviy hisobotlar darajasidagi, ham schyotlarqoldig‘i yoki xo‘jalik operatsiyalari darajasidagi omillar ta’sir ko‘psatadi.
Xalqapo audit standartlarida auditor tomonidan ajratib boMmaydiganriskning baholanishiga moliyaviy hisobot darajasida ta’sir ko’psatuvchiquyidagi omillar ajratiladi: rahbariyatning halolligi, bilim va tajribasi,shuningdek ma’lum muddat mobaynida uning tapkibidagi o‘zgapishlar;subyekt biznesining xususiyati; subyekt tegishli bo'lgan tapmoqqa ta’sirko‘psatuvchi omillar. Agar auditor ko‘psatilgan masalalar bo'yicha fikrinishakllantipa olmasa, u holda uning o‘zi ajratib boMmaydigan riskga 1(bir)ga teng boMgan maksimal qiymatni beradi. Biroq audit jarayonida shuva aypim boshqa omillami tadqiq etish ko‘p sonli uslubiy qo’llanmalardanazorat muhitini o'pganib chiqish deb nomlandi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari qoldigi yoki xo’jalik operatsiyalaritoifalarining darajasida quyidagi omillar ajratib boMmaydigan risknibaholash uchun muhim ahamiyat kasb etadi: buzib ko’psatilishi mumkin bolgan buxgalteriya hisobi schyotlari; xo‘jalik operatsiyalarining murakkabligi; schyotlar qoIdigini aniqlash uchun zarur bo’lgan subyektivfikr yuritishning poli; aktivlaming yo‘qotishlarga va ulaming noqonuniyo‘zlashtirilishiga moyilligi; ayniqsa hisobot davrining so‘ngida yoki uningyakunlanishi apafasida noan’anaviy va murakkab xo‘jalik operatsiyalarinitugatish; oddiy taomillaropqali ishlov berilmaydigan operatsiyalar.
Xalqapo audit standartiga muvofiq auditorlik riski modeliningikkinchi tapkibiy qismi - nazorat riski - schyotlar qoldigi yokioperatsiyalar toifalarining alohida yoki boshqa schyotlar qoldigi yokioperatsiyalar toifalarining buzib ko‘psatilishi bilan birga sezilarli darajada bolishi mumkin bo’lgan, buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlariyopdamida ulaming oldini olish, aniqlash yoki o‘z vaqtida tuzatishning iloji bo’lmagan buzib ko‘psatish ehtimolini o‘zida namoyon etadi.
Shuningdek, “Nazorat riski xo'jalik yurituvchi subyektda mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichkinazorat tizimi vositalari alohida-alohida yoki birgalikda muhim ahamiyatga ega bolgan kamchiliklami o‘z vaqtida aniqlay olmaslik vatuzata olmaslik (yoki bunday kamchiliklar vujudga kelishining oldiniolish) ehtimolining auditor tomonidan subyektiv tarzda aniqlanadiganIM ko’satkichdir