Toshkent davlat pedagogika universiteti

Nafas olish. Ko'pchilik organizmlar, shu jumladan hayvonlarda ham organizm bilan tashqi muhit o'rtasida to'xtovsiz gaz alrnashinuvi bo'lib turadi. Bu jarayonda tashqi muhitdan organizmga kislorod o'tadi va organizmdan parchalanish mahsuloti karbonat angidrid gazi chiqarib yuboriladi. Mikroskopik tuzilishga ega bo'lgan tuban umurtqasiz hayvonlarda gaz almashinuvi butun tana yuzasi orqali sodir bo'ladi.

Tanabo'shlig'iga ega bo'lgan ko'p hujayrali hayvonlar (bo'shliqichlilar, yassi chuvalchanglar, tugarak chuvalchanglar)da gaz almashinuvi tana suyuqligi orqali boradi. Halqali chuvalchanglarning kapillar qon tomirlari bilan qoplangan terisi gaz almashinuvida asosiy o'rin tutadi. Tana tuzilishining yanada murakkablashuvi va hayvonlar faolligining osha borishi bi­lan tana qoplagichi orqali gaz almashinuvi yetarli bo'irnay qoladi. Shu sababli birmuncha murakkab tuzilgan hayvonlar organizmida maxsus nafas olish organlari rivojlanadi. Quruqlikda yashab, atmosfera havosi orqali nafas oluvchi hayvonlar traxeyalar yoki o'pka orqali, suv hayvon lari esa jabralar orqali nafas oladi.

Oziqlanishi. Hayvonlar ham barcha geterotrof organizmlarga o'xshab oqsillar, yogiar, karbon suvlar va boshqa organik moddalar hisobiga oziqlanadi. Hayvonlar bu moddalarni tashqi muhitdan oladi. Lekin ularning molekulasi juda yirik bo'lganidan suvda erimaydi va hujayra membranasi orqali o'tolmaydi. Shuning uchun hayvonlar organizmida bu moddalar fermentlar ta'sirida birmuncha oddiyroq moddalar (aminokislotalar, glitserin, yog' kislotalar, monosaxaridlar)ga parchalanib so'riladi. Bu jarayon ovqat hazm qilish deyiladi. So'rilgan organik moddalar or-ganizmning turli qismlarigaborib assimilyatsiyajarayonigajalb etiladi. Hu-jayralarda ulardan hayvonlar uchun xos bo'lgan yangi moddalar sintezla-nadi. Ko'pchilik ko'p hujayrali hayvonlarda oziqni maydalash, hazm shirasi ishlab chiqarish va hazm qilish funksiyasini bajaruvchi maxsus ovqat hazm qilish sistemasi rivojlangan. Bir hujayralilarda va tuban ko'p hujayralilarda oziq hujayra ichida hazm qilinadi (fagotsitoz hodisasi).

Hayvonlar oziqlanish usuliga binoan ham bir-biridan farq qiladi. Ko'pchilik hayvonlar yashil o'simliklar bilan oziqlanganidan о'txo'r hayvon­lar hisoblanadi. Ular orasida ayrim turlari madaniy o'simliklarga katta ziyon keltiradi. Boshqa hayvonlar hisobiga hayot kechiruvchi hayvonlar yirtqichlar va parazitlarga ajratiladi. Yirtqich hayvonlar o'z o'ljasini tez o'ldiradi va birdaniga yeb qo'yadi. Parazitlar esa o'z o'ljasi (xo'jayini) to'qimalari yoki hazm qilayotgan ozig'i hisobiga yashaydi, lekin uni birdan­iga о'ldirmasdan o'z rivojlanishi davomida foydalanadi. Hayvonlar orasida organik moddalar qoldig'i bilan oziqlanadigan turlari ham ko'p bo'lib, ularni saprofaglar deyiladi. Saprofaglarni ham fitofaglar (o'simlik bilan oziqla­nadigan), koprofaglar (hayvonlar ekskrementi bilan oziqlanadigan), nekrofaglar (hayvon murdalarini o'zlashtiruvchilar)ga ajratish mumkin.