Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
xarakterdir" mülahizəsinin özünə yer almasını tamamilə təbii hesab edirik. Elmi ədəbiyyatĢünaslıqda bu fikir birmənalı qəbul olunmuĢdur. Amma görünür ki, bəzi hallarda mahiyyətinə varılmadan qəbul olunmuĢdur. Çünki çox vaxt bu tezisin ardınca "Cahandar ağa mənsub olduğu təbəqə, istismarçı sinif kimi ölümə məhkumdur" tipli mülahizələr gəlir. Halbuki bu iki fikir bir-birini tam Ģəkildə inkar edir. Çünki xarakter millidirsə, deməli, o, yaĢarıdır, heç vaxt "ölümə məhkum" ola bilməz. Yox, əgər "ölümə məhkum"dursa, onda milli deyil. Sonuncu fikir xarakterə sinfi yanaĢmanın nəticəsidir; mülkədardırsa, deməli, ölümə məhkumdur. Əslində, "Dəli Kür"ün qəhrəmanı "ölümə məhkumluğ"un yox, "ölümə məhkum edilmə"nin aqibətini və ağrısını yaĢayır, həm də mülkədar kimi yox, mənsub olduğu sinfin "yük"ünü çəkən obraz kimi yox, mənsub olduğu millətin xarakterini varlığında daĢıyan obraz kimi. "Dəli Kür" romanında sinfi münasibətlər əks olunub. Yəni romanda Göytəpə kəndinin "qara damlar"da yaĢayan sakinləri də, "daĢ evlərin sakinləri" (B.Nəbiyev) də özünə yer alıb. Romanda aĢağı təbəqənin ağır güzəranından da bəhs olunub. Bu mənada Rüstəm kiĢi, gəmiçi Qoca və onların ailələrinin ağır güzəranını təsvir edən səhnələr
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
evlərin sakinləri" romana zamanın və mühitin reallığı kimi gəlib, realist qələm bunu görməyə və təsvir etməyə bilməzdi. Ġ.ġıxlı bu mənzərələri çox realistcəsinə əks etdirib. Ancaq bu əksetmədə ideoloji münasibət yoxdur. Romanda siniflərin dünyagörüĢü əks olunub. Cahandar ağanın "aĢağılar"a münasibəti, "aĢağılar"ın - Rüstəm kiĢinin, gəmiçi Qocanın, Çərkəzin "yuxarılar"a münasibəti romanda verilib, ancaq sinfi qarĢıdurmanın təzahürü kimi yox. Romanda siniflərarası münasibətlər antaqonist ziddiyyətlər prizmasından bədii təsvir obyekti olmayıb. Çərkəz - ġamxal, Güləsər - Salatın, Güləsər - ġamxal, Osman - ġamxal xətlərində gerçəkləĢən münasibətlər təmsil olunduqları siniflərin fövqündə duran insani münasibəti simvollaĢdırır. ƏdəbiyyatĢünaslığın sinfi ziddiyyətin ən tipik nümunəsi kimi qabartdığı gəmiçi Qoca - Cahandar ağa xəttindəki münasibətlər də sinfi düĢmənçilik səviyyəsində deyil. Ġkincinin birinciyə yanaĢmasında sinfi ayrı-seçkilik var, ancaq sinfi düĢmənçilik yoxdur. Digər tərəfdən, əsərdəki hər hansı obrazın hadisələrə sinfi baxıĢı ilə, müəllifin baxıĢını eyniləĢdirmək olmaz. Müəllif, əlbəttə, siniflərin dünyagörüĢlərindəki ziddiyyətli məqamları da diqqətdən yayındırmır, bunları tarixi reallıq kimi bədii düĢüncənin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
qarĢı qoymur, süni düĢmən cəbhələr yaratmır. Çünki Ġ.ġıxlının məsələlərə estetik münasibəti milli bütövlük və bəĢəri dəyərlər çərçivəsindədir. Əsərin bədii konfliktinin müəyyənləĢməsində də, onun inkiĢafında da məsələlərə milli bütövlük prizmasından baxıĢ qorunub saxlanır. ġamxalın kasıb ailədən olan bir qızla evlənməsi Cahandar ağanı, əlbəttə, ciddi Ģəkildə narazı salır və sözün həqiqi mənasında qəzəbləndirir. Bu, ailədaxili məsələyə Cahandar ağanın silki mövqedən yanaĢmasının göstəricisidir. Onun gəmiçi Qocaya münasibəti isə sinfi zəminə yox, insani meyarlara söykənir. O, gəmiçi Qocanın güzəranının ağırlığına təəssüflənir. Gəmiçi Qocanın maddi sıxıntı içərisində yaĢaması müəyyən mənada hətta onu "darıxdırır", "ürəyini ağrıdır". "O, yenidən qudasını saymazyana süzdü. KiĢinin məyus və müĢkül görkəmi, bulud kimi tutulub susması, həmiĢə Ģuxluq edib aləmi güldürən Qocanın indi yumaq kimi büzüĢməsi Cahandar ağanın da ürəyini ağrıtdı... O, darıxdı". Cahandar ağa mülkədardır. Çərkəzin sözləri ilə desək, "biçənəklərinin ucu-bucağı görünmür". DüĢünülə bilər ki, madam ki, ürəyi ağrıyır, onda öz torpaqlarından, yenə də
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
üçün gəmiçi Qocaya vermir? Demək lazımdır ki, bu, məsələyə maarifçi baxıĢdır və romanın maarifçi qəhrəmanlarından biri ƏĢrəf məsələni elə belə də qoyur: "KiĢi dayandı. Onun qaĢının biri yuxarı qalxdı, o biri isə gözünün üstünə endi: - Nə demək istəyirsən? - Bizim neçə hektar yerimiz var? - Sözünü de. - Kəndimizdə elə adam varmı ki, heç torpağı olmasın? - Dedim ki, sözünü de! - Olmazmı öz torpağımızdan bir az kasıblara verək?" Təbiidir ki, Cahandar ağa oğlunun təklifi ilə razılaĢmır. Onun məsələlərə sahibkar baxıĢı buna imkan verməz. Bu mənada Cahandar ağanın "necə yəni kasıblara torpaq payla, məktəb tikdir, bunlar mənim nəyimə lazımdır" qənaətində təəccüblü cəhət yoxdur. Əslində, ƏĢrəfin qoyduğu məsələnin kökü kifayət qədər dərindir. Onun atasına etdiyi "təklif" çarizmin həmin dövrdə yürütdüyü iqtisadi siyasətdən mayalanır. ƏĢrəfin "təklifi" çarizmin 1870-ci il "Əsasnamə"sində nəzərdə tutulanların əks- sədası idi. Azərbaycan tarixində oxuyuruq: "Əslində, bu "Əsasnamə"də yeni bir Ģey yox idi və o, 1847-ci il "Əsasnamə"lərinin eyni idi. Həmin "Əsasnamə"lərdə də
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|