§1. Til bilimi hám onıń tarawları
Til bilimi ilimiy ádebiyatlarda
lingvistika
1
dep te aytıladı. Til bilimi
—
insan
tiliniń payda bolıwı menen rawajlanıw nızamlılıqları, tábiyatı
menen atqaratu
ǵ
ın
xızmeti, ishki qurılısı menen toparlar
ǵ
a bóliniwi haqqında
ǵ
ı ilim.
Til
—
eń aldı menen adamlar ortasında
ǵ
ı o
ǵ
ada áhmiyetli óz ara qarım-qatnas
jasaw quralı. Tilsiz xalıqtıń, ulıwma adamzat jámiyetiniń ómir súriwi múmkin emes.
Til bar jerde
ǵ
ana insan jámiyeti jasaydı. Oylaw qábiletine iye bol
ǵ
an sanalı turmıs
keshiriwshi insan bir-biri menen óz ara ortaq bol
ǵ
an tili arqalı túsinisip, pikir alısadı.
Jámiyetlik qubılıs bolıp sanalatu
ǵ
ın til jeke adamnıń sóylew a
ǵ
zalarınıń xızmeti
arqalı
ǵ
ana júzege shı
ǵ
atu
ǵ
ınlı
ǵ
ın biliw kerek. Házirgi dúnya tilleri uzaq dáwirler
dawamında ózleriniń tariyxıy rawajlanıw barısında o
ǵ
ada kóp túrli waqıyalardı
basınan keshire otırıp, usınday qálpine kelip jetken.
Til qatnas quralı, oydı júzege shı
ǵ
arıwshı, tańbalar sisteması sıpatında til
biliminen basqa da kóplegen ilimler tárepinen izertlenedi. Sonlıqtan til bilimi óziniń
izertlew
obyekti etip nelerdi alatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın qatań anıqlap alıwı zárúr. Til biliminde
tildiń qarım-qatnas quralı xızmetin atqarıwına baslı dıqqat awdarıladı. Izertlewdiń
basqa barlıq tárepleri menen túrleri belgili dárejede tildiń qatnas quralı xızmetin
atqarıwın tereńirek túsindiriwge xızmet etedi.
Dúnyada o
ǵ
ada kóp tillerdiń bolıwına baylanıslı biz kópshilik tiller haqqında
aytıwımız benen birge, sonday-aq basqa tiller menen ulıwmalıq
belgilerine iye
bol
ǵ
an qanday da bir ayırım til haqqında- insan tili haqqında da sóz etemiz. Sebebi
dúnya tilleri ortasında tolıp atır
ǵ
an o
ǵ
ada kóp ayırmashılıqlardıń bolıwına
qaramastan, olar ortasında kóplegen ulıwmalıq, ortaq belgiler de bar. Solay etip
«tiller» degende kópshilik tillerdi túsinsek, «til» degende ulıwma
insan tilin
túsinemiz.
Dúnya tilleriniń qaysısı bolsa da, ol qanday da bir jámááttiń uzaq dáwirler
dawamında
ǵ
ı rawajlanıwınıń jemisi hám sonlıqtan da ol jámiyetlik-tariyxıy qubılıs
bolıp tabıladı. Sonıń menen birge hár qanday til adamzat jámiyetiniń, onıń
mádeniyatınıń rawajlanıwınıń deregi, oylawdıń qáliplesiwiniń hám
basqalar
ǵ
a
jetkeriliwiniń quralı bolıp xızmet etedi. Hár qanday til bóleklerden turadı. Qálegen
tilde sóylew (gápler) bóleklerge bóline aladı. Ol bólekler túrli kombinaciyalarda
tolıp atır
ǵ
an hár qıylı gáplerdiń quramında qaytalanıp kele beredi. Hár
qanday til
qaytalanıp qollanıla beretu
ǵ
ın tolıp atır
ǵ
an elementlerdiń jıyna
ǵ
ına hám kerekli
pikirdi bildiriwge zárúr bol
ǵ
an ol elementlerdi baylanıstırıwshı qa
ǵ
ıydalar
sistemasına iye boladı
2
.
Til bilimi til haqqında ilim bolıp, ol dúnya tillerin, ulıwma
adamzat tilin
izertleydi. Sonday-aq dúnya tilleriniń hár qaysısın úyrenetu
ǵ
ın til bilimi jeke til
bilimi, al adamzat tiliniń ulıwmalıq
belgilerin izertleytu
ǵ
ın til bilimi ulıwma til
bilimi dep aytıladı.
1
Lingvistika