ádette, oqıtılatu
ǵ
ın pánniń atamasın emes, al keń mánide tildi izertleytu
ǵ
ın ilimniń
ózi túsiniledi. Solay etip, bul jerde pánniń atı menen ilimniń atı ajıratıp kórsetiledi.
Tilge anıqlama beriwde, «til degenimiz ne?» - degen soraw
ǵ
a juwap beriw ushın
eń dáslep onıń qaysı tárepin ayrıqsha esapqa al
ǵ
an halda
juwap beriw kerekligin
biliwimiz zárúr. Tildiń jámiyetlik xızmetine kóbirek dıqqat bóle otırıp, «til — qarım-
qatnas jasaw quralı» dew múmkin. Tildiń oylaw menen baylanısı hám qatnasına
ayrıqsha dıqqat bóle otırıp, «til oylawdı júzege shı
ǵ
arıwshı, oydıń kórinisi» dew
múmkin. Seslik tildiń qurılısı hám materiallıq tárepine kóbirek kewil bóle otırıp,
«tildi -qarım-qatnas jasaw ushın zárúrli bol
ǵ
an bóleklerdiń (elementlerdiń) jıyıntı
ǵ
ı»
dew múmkin. Jámiyetlik turmısta
ǵ
ı tutqan ornın ayrıqsha atap kórsete otırıp, «til —
jámiyettiń rawajlanıwınıń quralı, mádeniy ósiwdiń kórsetkishi» dew múmkin hám
h.t.b. Bul anıqlamanıń sanın ta
ǵ
ı da bir neshe esege kóbeytiwge boladı. Tilge
berilgen anıqlamalar ishinde onıń adamlar ortasında qatnas quralı (kommunikativ
xızmeti) hám adam oyınıń shınlı
ǵ
ı, júzege shı
ǵ
ıwı (ekspressiv xızmeti) degen
anıqlamalar ayrıqsha dıqqatqa sazawar. Tildiń qatnas quralı bolıw qásiyeti onıń
kommunikativlik xızmeti bolsa, tildiń oydı qáliplestiriw, jarıqqa shı
ǵ
arıw, adamnıń
psixikalıq ja
ǵ
dayın, kewil kúyi menen ishki sezimlerin ańlatıw qásiyeti onıń
ekspressivlik xızmeti boladı.
Tildi qalay túsindirsek te, o
ǵ
an qanday etip anıqlama bersek te, eń áhmiyetlisi,
baslı qásiyeti onıń adamlar ortasında qatnas jasaw quralı bolıw xızmetine
kelip
tireledi. Sonlıqtan da qatnas quralı bolıwı tildiń eń baslı xızmeti bolıp sanaladı.
Solay etip, tilge beriletu
ǵ
ın anıqlama shártli sıpatqa iye boladı. Sebebi tilge tek
bir tárepleme, bir túrli anıqlama beriw jetkiliksiz.
Jer sharında tillerdiń qansha ekeni elege shekem dál anıq emes. Bunıń baslı
sebebi qanday belgileri tiykarında onı ayrıqsha til dep esaplaymız? —degen soraw
ǵ
a
juwap bir qıylı emes. Óz aldına ayrıqsha til me yamasa basqa bir tildiń dialektlik
kórinisi me? - degen soraw
ǵ
a juwap beriw de tap usınıń menen sabaqlas. Bir topar
alımlar bir tildi ayrıqsha til retinde tanıp, onı óz aldına til sıpatında dúnya tilleri
qatarına qossa, tap sol tildi ekinshi topar alımlar óz aldına
ǵ
árezsiz til emes, al basqa
bir tildiń dialekti dep dálilleydi. Usınıń saldarınan dúnya tilleriniń anıq sanı
shıqpaydı. Solay da ádebiyatlarda dúnyada tillerdiń sanı 2500-5000 aralı
ǵ
ında
bolıwı kerek degen shamalaw kóbirek keltiriledi. Sonday-aq, 1971-jılı Ispaniyada til
bilimi boyınsha ótkerilgen Kongresste dúnyada 2976 til bar degen anıq san da
keltirildi.
Burın
ǵ
ı awqam ayma
ǵ
anda tillerdiń sanı da anıq aytılma
ǵ
an edi. Sol dáwirdegi
Til bilimi institutınıń ma
ǵ
lıwmatları tiykarında 128-132 aralı
ǵ
ında
ǵ
ı tiller bar degen
shamalawdıń keltiriliwi bu
ǵ
an mısal bola aladı.
Tillerdiń sanınıń anıq bolmawınıń ta
ǵ
ı da bir baslı sebebi
—
ayırım dúnya tilleri
elege shekem hár tárepleme tolıq izertlenbegen. Tillik ayırmashılıq penen dialektlik
ayırmashılıqtıń jeterli anıqlanbawı da bu
ǵ
an sebep boladı. Usınıń menen birge hár
túrli etnikalıq toparlardıń bir tilde yamasa óz ara júdá jaqın bol
ǵ
an tillerde sóylewi
múmkin. Bu
ǵ
an kabardinler menen cherkeslerdiń eki túrli xalıq bolıwına
qaramastan kabardin-cherkess degen bir tilde sóylewin,
karachay menen
balkarlardıń, inglisler menen amerikanlardıń hár túrli xalıq bol
ǵ
anı menen olardıń
da ortaq tilde sóylewlerin mısal retinde kórsetiw múmkin. Kerisinshe, bir xalıqtıń
óziniń eki túrli tilde sóylew ja
ǵ
dayları da ushırasadı. Máselen, komiler eki túrli
tilde
—
komi-zryan, komi-perm tillerinde sóyleydi, mordvalılar erza-mordva,
moqsha-mordva degen tillerde sóyleydi.
Dúnyada
ǵ
ı tiller grammatikalıq qurılısı menen sózlik quramı boyınsha da,
qollanıwshılarınıń sanı ja
ǵ
ınan da, rawajlanıw dárejesi menen izertleniw ja
ǵ
dayı
tárepinen de olar hár túrli bolıp keledi. Ayırım tiller o
ǵ
ada erte zamanlardan berli
belgili hám óziniń ádebiy tiline, jazıwına iye, al geypara tiller ilimge jańa
ǵ
ana
belgili bolıp atır hám jazıwı ele tolıq qáliplespegen;
geybir tillerde o
ǵ
ada kóp
sanda
ǵ
ı adamlar (júzlegen million), al gey bir tillerde o
ǵ
ada az sanda
ǵ
ı adamlar (bir
neshe mıń) sóyleydi; geypara tiller milletlik til bolsa, al ayırım tiller milletler aralıq
yamasa xalıqaralıq tiller bolıp sanaladı.
Dúnya tilleri ortasında
ǵ
ı ayırmashılıq hám kóp túrlilikti kóriw menen birge olar
ortasında
ǵ
ı tolıp atır
ǵ
an ortaq qásiyetlerdiń de bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın umıtpaw kerek.
Sebebi, barlıq tiller de seslik til bolıp sanaladı. Al, til sesleri adam músheleriniń
(sóylew a
ǵ
zalarınıń) xızmeti nátiyjesinde júzege shı
ǵ
adı. Sóylew a
ǵ
zalarınıń dúzilisi
barlıq tilde sóylewshi xalıqlarda bir qıylı. Sonlıqtan da seslik tiller óziniń kóplegen
ulıwmalıq hám ortaq nızamlılıqlarına iye boladı.
Solay etip, dúnyada mıńla
ǵ
an
tillerdiń bolıwına qaramastan, biz «tiller» haqqında emes, sonıń menen birge pútkil
adamzat «tili» haqqında da sóz etemiz. Tiller ortasında o
ǵ
ada kóp ayırmashılıqlardıń
bolıwına qaramastan, olar eń baslı máseleler boyınsha ortaq, ulıwmalıq qásiyetlerge
de iye boladı.
Juwmaqlap aytqanda tillerdiń mu
ǵ
darı jóninde ma
ǵ
lıwmatlar belgili dárejede
shártlilik sıpatqa iye bolıp, bunı (dúnya tilleriniń mu
ǵ
darın) pútkilley anıq san
menen atap kórsetiw múmkin emes.
Dostları ilə paylaş: