Tema: Yarım ótkizgishler kontakti Joba: Yarım ótkizgishler tuwrısında tiykarǵı túsinikler

1.Yarım ótkizgishler tuwrısında tiykarǵı túsinikler
Ózleriniń elektr ótkezgishlik ózgesheliklerine qaray qattı deneler metallarga (ótkeriwshilerge), yarım ótkeriwshilerge hám dielektriklar (bólek ójireler) ga bólinedi.
Metallar energetikalıq zonaları elektron menen tolıq bánt etilmegen boladı (6 a- súwret) hám olarǵa sırtdan kúshsiz elektr maydan tásir etse, elektronlar joqarıda jaylasqan úzliksiz bos ótkezgishlik zonalarına ótip alıp, málim jóneliste háreket etedi hám elektr tokı payda boladı. Sebebi metallarda valent hám ótkezgishlik energetikalıq zonalar bir-birleri menen “chaplashib” úzliksiz zona payda etgen boladı.

6 -súwret
Yarım ótkeriwshilerde bolsa valent zona elektronlar menen tolǵan bolıp, eger elektronlar ótkezgishlik zonasına topıra, olar erkin bolmaydı (6 b-su'wret). Bul zona valent zonadan Δ E~0, 12 ev energetikalıq aralıqta jaylasqan boladı, ol jaǵdayda Δ E - qadaǵan etilgen zonanıń eni. Eger elektronlar valent zonadan ótkezgishlik zonaǵa topıralar, sırtqı elektr maydan tásiri menen tok payda bolmaydı. Yarım ótkeriwshinde elektr tokı payda bolıwı ushın, málim sırtqı faktor (temperatura, jaqtılıq hám t.b. ) járdeminde elektronlar valent zonadan ótkezgishlik zonaǵa ótken bolıwı kerek.
Dielektriklarda bolsa ótkezgishlik zonası menen valent zonası arasındaǵı energetikalıq aralıq eń keminde Δ E=2 eB hám odan kóbirek bolıp, ulıwma erkin elektronlar bolmaydı (6 v-su'wret).
Yarım ótkeriwshilerge tiykarınan kristall strukturaǵa iye bolǵan júdá kóp qattı deneler kiredi. Yarım ótkeriwshiler atomlar (germaniy, kremniy, tellur, selen hám t.b. ) formasında hám ximiyalıq birlespeler formasında (sulfidlar, selenidlar hám t.b. ) ushraydı.
Elektr tokın jaqsı ótkeretuǵın, yaǵnıy joqarı elektr ótkezgishlik ózgeshelikine iye bolǵan elementlar ótkeriwshiler dep ataladı. Elektr ótkeriwshi elementlar salıstırma qarsılıgınıń úlken kishiligine qaray elektr tokın jaqsı ótkeretuǵın elektr ótkeriwshiler (ρ =10 -610 -4 Omsm), bólek ójireler (ρ =1051018 Omsm) hám yarım ótkeriwshiler (ρ =10 -4105 Omsm) ga bólinedi. Metallar, elektrolitlar hám plazmalar elektr ótkeriwshi bolıp tabıladı.
Elektr ótkezgishligi joqarı bolǵan element yamasa dene ótkeriwshi dep ataladı. Ótkeriwshiler eki qıylı boladı : birinshi tur ótkeriwshileri hám ekinshi tur ótkeriwshileri.
Erkin eletronlarni sanı asa kóp bolǵan mıs, alyuminiy sıyaqlı materiallar birinshi tur o'tkagichlar dep aytıladı.
Ámeliyatda keń qollanılatuǵın ótkeriwshi elektr sımı. Bir yamasa bir neshe tamırlı sımlardan ibarat bolǵan metall ótkeriwshi elektr sımı dep ataladı. Tavar retinde islep shıǵarılǵan hám servis salasında keń paydalanatuǵın elektr sımlar tómendegi túrlerge bólinedi: izolyatsiyalangan, izolyatsiyalanmagan elektr sımı ; shólg'ambop elektr sımı ; montaj sımları, elektr shnurları, uzaytırǵısh (udlinitel) hám basqa túrlerge bólinedi.
Elektr sımı elektr energiyasın uzatıw hám bólistiriw, elektr hám radio signalların uzatıw hám de elektr mashinalar, transformatorlar, ólshew ásbapları hám basqa ásbap -úskeneler shólg'amlarini tayarlawda qollanıladı.
Házirgi zamande sımlı baylanıs úlken áhmiyetke iye. Informaciyanı sım arqalı elektr signallar jardeminde uzatıw hám qabıllaw sımlı baylanıs dep aytıladı. Sımlı baylanıs elektr baylanıstıń bir túri bolıp, odan kóbinese radioaloqa menen birge paydalanıladı.
Qattı deneler sıyaqlı, suyıqlıqlardıń da dielektrigi, ótkeriwshii hám yarım ótkeriwshii boladı. Dielektriklar gápine distillangan suw, ótkeriwshiler gápigaelektrolitlarning, yaǵnıy kislota, sıltı hám duzlardıń eritpeleri kiredi. Suyıq yarım ótkeriwshiler gápine, eritilgan selen, eritilgan sulfidlar kiredi.
Elementlardıń bólekan yamasa tolıq ionlardan shólkemlesken eritpeleri yamasa suyultirilgan jaǵday daǵı elementlar elektrolitlar yamasa ekinshi tur ótkeriwshileri dep ataladı. Elektrolit eritpeleriniń ózgesheliklerin úyreniw menen júzimdiń jańa ximiyalıq dárekleri jaratıladı.
Elektrolitlarning suwdaǵı eritpelerinde yamasa qospalarında zaryad tasıwshılar oń hám keri zaryadlanǵan ionlar bolǵanı ushın elektrolitlar ionlı ótkezgishlikke iye.
Suyıqlıqlar elektronlı ótkezgishlikke de ıyelewi múmkin. Mısalı, suyıq metallar áne sonday ótkezgishlikke iye.
Elektrolit arqalı elektr tokı ótkende elektrodlarda elektrolit strukturalıq bólimleriniń ajralıp shıǵıw procesi elektroliz dep ataladı.
Texnikada elektroliz túrli maqsetlerde keń qollanıladı. Bir metalldıń sırtı basqa metalldıń juqa qatlamı menen elektrolitik usılda oraladı (nikellash, xromlash, emallash, mıs yalatish hám t.b. ). Bul bekkem qatlam sirtni tat basıwdan asıraydı. Elektroliz járdeminde túrli buyımlar metall qatlamı menen oraladı (galvanostegiya), sonıń menen birge, kerekli buyımlardıń relefi metall nusqaları, mısalı tipografiya klishelari tayarlanadı (galvanoplastika).
Elektroliz sap metallar, atap aytqanda mıs alıwda keń qollanıladı. Boksitlar qospasınan alyuminiy elektroliz jolı menen alınadı. Tap sol usıl sebepli alyuminiy arzan, texnika hám turmısda temir menen bir qatarda eń kóp tarqalǵan metall bolıp qaldı.
Ámeliyatda ximiyalıq tok dáregi, yaǵnıy galvanik elementler, batareyalar hám akkumulyatorlar úlken áhmiyetke iye. Olar ximiyalıq energiyanı ózgermeytuǵın tok elektr energiyasına aylantırıp berediler. Ximiyalıq tok dárekleri transportda, radiotexnikada, avtomatikalıq basqarıw sistemalarında keń kólemdeqo'llaniladi.
Yarım ótkezgishler ótkezgishligi tárepinen metall hám dielektriklar arasındaǵı elementlar bolıp, óz fizikalıq qásiyetlerin túrli sırtqı tásirinler (mısalı jaqtılandıriw, qizdırıw hám taǵı basqa ) nátiyjesinde keń intervalda ózge rtira alıw ózgeshelikine e gaYarım ótkezgishler ótkezgishligi tárepinen metall hám dielektriklar arasındaǵı elementlar bolıp, óz fizikalıq qásiyetlerin túrli sırtqı tásirinler (mısalı jaqtılandıriw, qizdırıw hám taǵı basqa ) nátiyjesinde keń intervalda ózgertira alıw ózgeshelikine e ga
Yarım ótkezgishler elektronika hám mikroelektronikada júdá keń qollanilib, zamanagóy elektr úskenelerdiń derlik hámmesi - kompyuterlerden tartıp tap uyalı baylanıs telefonlarına shekem barlıǵı yarım ótkezgishli texnologiyaǵa tiykarlanǵan. Eń keń qollanılatuǵın yarım ótkezgish element kremniy bolıp, basqa elementlar da keń qollanıladı.
Yarım ótkezgishler — elektr tokın jaqsı ótkeriwshi elementlar (ótkeriwshiler, tiykarınan, metallar) hám elektr tokın ámelde ótkermeytuǵın elementlar (dielektriklar) arasındaǵı aralıq jaǵdaynı iyeleytuǵın elementlar. Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasında II, III, Iv, v hám vI gruppalarda jaylasqan kópshilik elementler. olardıń bir qatar birikpeleri yarım ótkezgishler turine kiredi. Ya. de da metallardaǵı sıyaqlı elektr ótkezgishlik elektronlardıń háreketi sebepli júzege keledi.