Telman orucov

60 
 
“525-ci qəzet”, 20.01.2006 
 
 
 
 
DÜNYAYA NÜFUZ ANI 
 
Qloballaşma: ziddiyyətlər xeyir və şər timsalında 
 
Qloballaşma  insan  həyatının,  cəmiyyətlərin  bütün  məsamələrinə  güclü 
şəkildə  daxil  olmasını  fasiləsiz  davam  etdirdiyindən  adilik  haləsinə  bürünmüş, 
onun  mövcudluq  vəziyyətini  çox  vaxt  dünya  dövlətləri  ailəsində  mühüm  siyasi 
tədbirlər  həyata  keçirildikdə  antiqlobalistlərin  təşkil  etdikləri  etiraz  nümayişləri 
yada  salır.  Bu  çıxışlar  güclü  emosional  çalarlara  olsa  da,  planetar  miqyasa  sahib 
olmuş  prosesin  gedişinə  elə  bir  təsir  göstərə  bilmir.  Elə  bu  sadə  fakt  da 
qloballaşmanın  əhəmiyyətini  düzgün  qiymətləndirmək,  onun  mürəkkəb 
aspektlərini araşdırmaq lüzumunu yaddan çıxmağa qoymur.  
«Qloballaşma»  termini  beynəlxalq  siyasi  və  elmi  leksikona  1960-cı  illərdə 
daxil olmuşdur, illər ötdükcə onun məna yükü xeyli genişlənmiş və böyümüşdür. 
Yeni  ümumdünya  hadisəsinin  ilkin  və  güclü  apologetlərindən  biri  olan  Zbiqnev 
Bjezinski  hələ  1968-ci  ildə  bəyan  etmişdi  ki,  «Bizim  epoxa  sadəcə  inqilabi 
xarakter  daşımır;  biz  bütün  bəşər  tarixinin  yeni  metamarfozası  erasına  qədəm 
qoymuşuq.  Dünya  transformasiya  kandarında  dayanmışdır,  onun  tarixi  və  bəşəri 
nəticələri  öz  xüsusiyyətlərinə  görə  fransız  və  bolşevik  inqilablarının  əmələ 
gətirdiklərindən  daha  dramatik  olacaqdır.  2000-ci  ildə  etiraf  edəcəklər  ki, 
Robespyer  və  Lenin  yumşaq  islahatçılar  olmuşlar».  Bir  qədər  hiperbola  şəklində 
deyilən  və  az  qala  fırtına  vəd  edən  sözlər  həm  qarşıdakı  prosesin  nəhəngliyindən 
xəbər verir, həm də onunla razılaşmağa çağırış xarakteri daşımaqla, insanları buna 
hazırlamağa xidmət edir. Ötən dövr bu müddəanın bütünlüklə real məzmundan heç 
də  xali  olmadığını  büruzə  verdi.  Artıq  1980-ci  illərin  ortalarından  başlayaraq 
qloballaşma  təkcə  beynəlxalq  münasibətlər  nəzəriyyəsində  deyil,  həmçinin  bütün 
ictimai  elmlərdə  ən  geniş  yayılmış  mövzuya  çevrildi.  1990-cı  illərin  sonunda  isə 
qloballaşma  sosial  reallığa  çevrildi.  Prosesin  inkişafındakı  bu  fasiləsiz  ardıcıllıq 
həm  də  dünyada  baş  verən  mühüm  siyasi  kataklizmlərlə-«soyuq  müharibə»nin 
başa çatmasından sonra gələn tarixi dövrlə, SSRİ-nin dağılması və dünya sosializm 
sisteminin  süqutu  ilə  ,  Qərbin,  xüsusən  ABŞ-ın  iqtisadi,  siyasi,  ideoloji  zəfəri 
nəticəsində onun bir növ güclü təkan alması ilə əlaqədar idi. 
Qloballaşma  yoluna  daş  döşənməsi  də  sadə  məsələ  deyildi  və  bu  iş  inadlı 
səylər  tələb  edirdi.  Məsələ  burasındadır  ki,  SSRİ  və  dünya  sosializm  sistemi  öz 
taleyi  üzərinə  endirilən  qılıncdan  xilas  olmaq  imkanları  barədə  düşünəndə,  Qərb 
sivil  inkişafın,  qloballaşma  yüksəkliyinə  aparan  yolun  fəlsəfi  və  dünyagörüş 
əsaslarını  işləyib  hazırlayır,  möhkəm  bünövrə  qururdu.  Digər  tərəfdən,  totalitar 
sistemə  vurulan  zərbə  qapalı  cəmiyyətlərin  dağılmasına,  şəffaf  sosial-siyasi 
münasibətlərin  getdikcə  bərqərar  olmasına  şərait  yaratdı.  Qaranlığı  rəmzləndirən 

---

61 
 
bu  məkana  dünya  sivilizasiyasının  işıq  şüaları  nüfuz  etməyə  başladı,  köhnəlmiş, 
yaşamağa  yararlılığını  itirmiş  dəyərlərin  yerini  daha  ləyaqətli  dəyərlərlə  əvəz 
etmək ehtiyacı yarandı. Bütün bunlar dünyanı ağuşuna alan qloballaşma prosesinə 
mane olan hədlərin aradan qaldırılması demək idi. 
Qloballaşma  elə  bir  daim  püskürən  vulkandır  ki,  onun  oxşar  sadə 
təzahürlərinə,  ən  azı  bəzi  elementlərinə  tarixin  müxtəlif,  hətta  ən  dərin  qatlarında 
belə rast gəlmək mümkündür. Ona görə də bəzi filosoflar onu yalnız müasir dövrlə 
bağlamaq  müddəası  ilə  razılaşmır,  bu  prosesin  izlərinin  hələ  qədim  zamanlarda 
mövcud  olması  ideyasını  irəli  sürürlər.  Hələ  ibtidai  insan  öz  yaşayış  şəraitini 
yaratmaq,  həyati  tələbatlarını  ödəmək  üçün  inqilabi  xarakter  daşıyan  addımlar 
atmışdı  və  öz  təcrübəsinin  yayılmasına  da  elə  bir  qısqanclıq  göstərmirdi. 
Qloballaşmanın  başlanğıcı  əslində  bəşər  tarixinin  başlanması  ilə  üst-üstə 
düşür.İbtidai  tayfaların  bütün  yer  kürəsinə  yayılması  onun  ilkin  təzahürlərindən 
biri  sayılmalıdır.Sivilizasiyanın  hansı  nailiyyəti  götürülürsə  götürülsün-istər  bu 
oddan  istifadə  olsun,  istər  heyvanların  əhilləşdirilməsi  və  yabanı  bitkilərin 
mədəniləşdirilməsi  yolu  ilə  təsərrüfat  sistemi  kimi  heyvandarlığın  və  əkinçiliyin 
meydana  gəlməsi,  irriqasiya  və  metallurgiyanın  tətbiqi,  tarixdə  ən  böyük  texniki 
kəşf  sayılan  təkərin  icad  edilməsi,yelkənlərdən  istifadə-məcmu  şəklində  bunlar 
insan  tərəfindən  təbiət  qüvvələrinə  geniş  şəkildə  sahib  olmaq  mərhələlərini  təşkil 
edir. Oddan istifadə yəqin ki, az əhəmiyyətli şey sayılsaydı, yəqin ki, insanların bu 
qüdrəti  əldə  etməsinə  köməklik  göstərmiş  Prometeyi  allahlar  belə  qəddarcasına 
cəzalandırmazdılar. 
Bəziləri isə qloballaşma  fenomeninin  özünü  büruzə verməsinin tarixi anını, 
başqa  sözlə  bəşəri  dəyərlərin  inteqrasiyasını  şərti  olaraq  yazının  ilk  formalarının 
meydana çıxmasında görürlər. Bu sonralar qanunauyğun olaraq məktublaşma kimi 
rabitə vasitəsinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu vasitə öz növbəsində humanizm 
sistemlərini  meydana  gətirdi.  Məlumdur  ki,  antik  dövrlərdə  yalnız  bir-birilə 
məktublaşan  adamları  humanist  adlandırırdılar.  Buradan  humanizm,  məktub 
vasitəsilə  olan  dostluq  ünsiyyəti  kimi  meydana  çıxır.  Bəşəriyyətə  ünvanlanan  ilk 
mühüm  xəbər  yunan  ədəbiyyatı  idi,  onun  birinci  qəbul  edənlər  isə  romalılar 
olmuşdular. Sonralar elm elementlərinin yaranması humanistləşmə və qloballaşma 
prosesinin  daim  davam  edən  inkişafına  şərait  yaratdı.  Müasir  iqtisadi 
inteqrasiyadan  fərqli  olaraq  həmin  vaxt  yalnız  sosial  qloballaşmanın  varlığından 
söhbət gedə bilər. 
Qloballaşmanın  mahiyyətinə  gəldikdə,  bu  termin  texnoloji  inqilabın  qlobal 
nəticələri ilə əlaqədar olan prosesləri xarakterizə edir. Onun tərifini isə 2000-ci ildə 
professor Çarlz Doran vermişdir. O, bu fenomeni «informasiya texnologiyasının və 
dünya  iqtisadiyyatının  bir-birinə  qarşılıqlı  təsiri»  kimi  təsvir  edir  və  yazır:  «Bu 
proses  dünya  miqyasında  informasiya,maliyyə  kommersiya,  ticarət  və  inzibati 
sahələrdə  beynəlxalq  əməliyyatların  intensivliyi,  dərinliyi,  həcmi  və  dəyəri 
şəklində xarakterizə olunur. Son onilliklərdə bu əməliyyatların miqyasının kəskin 
surətdə  böyüməsi  və  onların  səviyyəsinin  yüksəlməsi,  qloballaşma  prosesi 
təzahürünü  daha  yaxşı  ölçməyə  imkan  verən  əlamətlərdir.»  «Ölçməyə  imkan 
verməsi» isə bu prosesin obyektiv xarakter daşıdığına işarədir. 

---