Telman orucov

50 
 
müəssisələrinin  mərkəzlə  yaşayış  massivi  arasında  yerləşməsi  təkcə  havanın 
çirklənməsini gücləndirmir, həm də hansısa texniki səbəbdən kiçik bir qəzanın baş 
verməsi ekoloji böhran ehtimalı qorxusunu yaradır. Yaşayış evlərinin yaxınlığında 
təkcə neft buruqlarının deyil, iri mədənlərin mövcudluğu, neft quyularından çıxan 
mazut  və  su  gölməçələrinin  iri  şəhər  üçün  güclü  radiasiya  mənbəyi  rolunu 
oynaması  ilə  yanaşı,  mühiti  zərərli  qazlarla  doldurması  əhalinin  birbaşa  həyatı 
üçün olmasa da, sağlamlığı üçün ciddi təhlükə yaratmaya bilməz. Əlbəttə, axırıncı 
sadalanan faktorlar heç də indi meydana gəlməmişdir. Lakin özlüyündə bu, ekoloji 
problemin ciddiliyini azaltmır. Sıx əhali cəmləşən yerlərdə onun neqativ təsir gücü 
daha  da  çoxalır.  Beləliklə,  özünə  daha  çox  sakin  cəlb  edən  paytaxt,  öz  ağuşuna 
almaqla onları əslində risqli bir mövcudluğa sövq edir. 
Belə  sürətli  urbanizasiya  –  bir  şəhərdə  ölkə  əhalisinin  az  qala  yarısının 
təmərküzləşməsi,  həm  də  arzuolunmayan  demoqrafik  situasiya  yaradır.  Ölkə 
ərazisinin  qalan  hissəsinin  əhalisi  seyrəkləşir,  həmin  bölgələrdə  fəal  məhsuldar 
qüvvələrin  azalması  iqtisadi  inkişafa  da  öz  mənfi  təsirini  göstərir,  öz  doğma 
yaşayış və fəaliyyət məhvərindən ayrılan insanlar yeni mühitdə istifadəsinə ehtiyac 
duyulmayan, gərəksiz fərdlərə çevrilirlər.  
Son  vaxtlar  regionların  inkişafı  sahəsində  aparılan  siyasət  yalnız  təqdir 
olunmalıdır.  Lakin  bu  siyasət  də  əsasən  rayon  mərkəzlərinin  abadlaşdırılması, 
sosial  infrastrukturunun  tərəqqisi  və  məhdud  sayda  iş  yerlərinin  açılması 
istiqamətində  getdiyindən  sanballı  iqtisadi  dirçəliş  üçün  təkan  rolunu  oynaya 
bilmir. Digər tərəfdən, paytaxtda əhali sıxlığının davam etməsi prosesinin qarşısını 
almağa  və  ya  zəiflətməyə  yönəldilmiş  iqtisadi  xarakterdə  olan  əlavə  tədbirlər  də 
görülmür. Məmur özbaşınalığına və digər neqativ hallara yol açan inzibati tədbirlər 
isə heç vəchlə məqbul sayıla bilməz və yaxşı haldır ki, belə tükənməz arsenala əl 
atılmır. 
Əslində,  paytaxtın  əhalisinin  sayının  böyüməsi  təbii  artımla  yanaşı  kənd 
regionlarından olan adamların miqrasiyası hesabına baş verdiyindən, bu obyektiv 
prosesin  qarşısını  bütünlüklə  almaq  da  mümkün  deyildir.  Hansısa  bir  “Berlin 
divarı”  burada  yenidən  öz  yararsızlığını  sübut  edəcəkdir.  Lakin  bu  axın  şəhərin 
müəyyən  həddlərdə  olan  qabiliyyətinə  təsir  göstərməmiş  qalmır,  axı  şəhərin  belə 
ifrat yükə ən uzaq perspektivdə də məruz qalacağını proqnozlaşdırmaq müşkül bir 
iş  idi.  Bu  isə  onunla  nəticələndi  ki,  ölkə  ərazisinin  kiçik  bir  hissəsində  nəhəng 
insan  kütləsinin  və  iqtisadi  fəaliyyətin  sıxlaşması  baş  verdi.  Məhz  buna  görə  də 
indi  həmin  problemi  əsaslı  qaydada  həll  etmək  vəzifəsi  ortaya  çıxmışdır.  Bakı 
ekoloji  və  ya  texnogen  fəlakətlə  üzləşməmişdən  əvvəl  bu  işi  görmək  lazımdır, 
gecikmiş və ya sonrakı tədbir yalnız artıq baş vermiş fəlakətin nəticələrini aradan 
qaldırmaq formasındakı bir iş xarakteri daşıyacaqdır. 
Bakı  artıq  sosial,  iqtisadi,  estetik  və  texnoloji  məqsədlərinə  nail  olmaq 
nöqteyi-nəzərindən  də  paytaxt  funksiyasını  yerinə  yetirməkdə  çətinlik  çəkir. 
Şəhərin  texniki  kommunikasiyaları  artan  əhali  və  nəqliyyat  sıxlığına  dözmür. 
Küçələr  dar  olduğundan  hərəkət  şəbəkəsi  rolunu  oynaya  bilmir.  İşıqlandırma, 
enerji  paylama  sistemi  ağır  yükə  tab  gətirə  bilmədiyindən  qəzaların  baş  verməsi 
çoxalır və ayrı-ayrı məskunlaşma massivləri saatlarla, günlərlə işıqsız qalır. Müasir 

---

51 
 
çoxmərtəbəli  şəhər  üçün  elektrik  enerjisinin  verilməsindəki  fasilə  az  qala  həyati 
proseslərin  özündə  də  arzuolunmaz  fasiləyə  çevrilir,  xüsusən  ahıllar  və  uşaqlar 
üçün ciddi məişət problemləri yaradır. Bu fasilə həyati əhəmiyyət kəsb edən bütün 
fəaliyyət  və  xidmət  növlərini  sıradan  çıxarır.  İri  şəhərin  sanitariya  vəziyyətində 
azacıq  çətinliyin  meydana  gəlməsi  sakinlərin  sağlamlığına  qorxu  yaratmaqla 
yanaşı, daha iri fəsadlara gətirib çıxara bilər. 
Problemin  həllini  sürətləndirməyi  tələb  edən  ən  vacib  amillərdən  biri 
şəhərdə  havanın  getdikcə  artan  dərəcədə  çirklənməsidir.  Sosialist  sənayeləşməsi 
obyektləri  beşilliklərin  zərbəçi  tikintiləri  hesab  edildiyindən,  sənaye  müəssisələri 
tikilərkən onların harada yerləşməsinə və ətraf mühitə necə təsir göstərəcəyinə elə 
bir  ciddi  əhəmiyyət  verilmirdi.  Bakıdakı  müəssisələrin  çoxu  ayrıca  sənaye 
zonasında deyil, yaşayış massivlərinin yaxınlığında yerləşdirilmişdi. İndi onlara az 
qala  Çernobıl  effekti  yaradan  nəhəng  avtomobil  kütləsi  əlavə  olunmuşdur.  Bu 
nəqliyyat isə yanacaq kimi karbohidrogenlərdən – benzindən, qazdan və digər neft 
məhsullarından  istifadə  edir.  Havanın  çirklənməsində  xüsusi  rol  oynayan  karbon 
dioksidin  miqdarının  çoxalması  birinci  növbədə  həmin  mineral  yanacaqlardan 
istifadə  ilə  əlaqədardır.  Bu  çirklənmə  həm  də  iqlimin  pisləşməsi  ilə  müşayiət 
olunur.  Əgər  ildə  təbii  yanacaqdan  istifadə  dörd  faiz  artırsa  və  havaya  buraxılan 
SO
2
-nin yarısı atmosferdə qalırsa, onun konsentrasiyası ildə beş dəfə artır. Bu isə 
havanın  temperaturunun  təqribən  yarım  faiz  yüksəlməsinə  gətirib  çıxarır. 
Paytaxtımızda  isə  yanacaqdan  istifadənin  artımı  kiçik  rəqəmlərlə  ifadə  oluna 
bilməz. 
Havanın çirklənməsi hesabına formalaşan yerli buludlardan yağış yağır, bu 
tüstü hesabına yağış yağdıqda onun qalıqları yer səthinə qayıdır. Uca binaları olan 
şəhərdə küləyin əsməsi də fərqli xarakter daşıyır və kənd yerlərinə nisbətən burada 
küləyin sürətinin illik səviyyəsi 20-30 faiz aşağı olur. Ona görə də şəhər ətrafdan 
isti olur, sıx və gur şəhərin havasının istiləşməsi isə getdikcə artır. 
Havanı 
çirkləndirən 
maddələr 
karbon, 
sulfat, 
azot 
oksidləri, 
hidrokarbonatlar,  avtomobillərdən  çıxan  işlənmiş  qazlar  olmaqla  insanın 
sağlamlığına  və  buna  xidmət  edən  bitkilərə  olduqca  mənfi  təsir  göstərir.  Şəhərin 
bitki  örtüyü  zəhərli  qazları  tutmaqda,  səs-küyü  azaltmaqda  sağlamlıqla  yanaşı, 
əsəblərin  sabitliyinə  də  böyük  köməklik  göstərmiş  olur.  Şəhərdəki  bitkilər 
fundamental  mənzərə  materiallarından  biri  olmaqla,  həm  də  mikroiqlim  yaradır. 
Özü də yaşıllıq canlı mənzərə olduğuna görə onların əmələ gəlməsi, böyüməsi və 
çürüməsi fazalarını nəzərə almaqla xüsusi qayğı və qulluq göstərilməsini tələb edir. 
Bakı  çox  az  yaşıllığı  olan  şəhərlər  sırasına  daxildir  və  burada  şair 
Mayakovski  vaxtilə  iki  cüt  bit  tək  yarpaq  gördüyünü  yazırdı.  Ötən  əsrin  70-ci 
illərində  şəhərin  su  təchizatı  yaxşılaşdırıldıqdan  sonra  paytaxtın  yaşıllaşdırılması 
sahəsində  böyük  işlər  görülməyə  başlandı  və  sakinlərin  də  yaşıllığa  münasibəti 
yaxşılığa doğru köklü surətdə dəyişdi. Təəssüf ki, son illərin tikinti “canlanması” 
şəhər  yaşıllığına  da  ağır  zərbə  vurmaqdan  yan  keçmədi.  Bir  neçə  il  əvvəl  əgər 
ağaclar  kəsilib  yerində  uca  mərtəbəli  evlər  tikilirdisə,  indi  bütöv  park  bütünlüklə 
məhv  edilib,  inşaat  meydançasına  çevrilir.  Beləliklə,  şəhər  havasının  təmizliyinin 
son  müdafiəçiləri  olan  ağaclar  qəddarlıqdan  xəbər  verən  qəsdlə  üzləşir,  bu 

---