Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml

“Firmanın iqtisadiyyatı”na dair məfhum və anlayışların izahlı lüğəti 

 

557

Ç 

ÇEŞ D  –  firma  və  müəssisələrin  istehsal  etdikləri  əmtəələrin 

növlərə,  tip-ölçülərə,  markalara,  artikullara  və  s.  əlamətlərə  görə 

ayrılması, təsnifatıdır.  

 

D 

DEB TOR  –  müəssisə,  firma  və  təşkilatlara  pul  və  ya  əmlak 

borcu olan fiziki və ya hüquqi şəxslərdir.  

 DEB TOR BORCLARI – müəssisəyə fiziki və hüquqi şəxslərlə 

(debitorlarla)  birgə  təsərrüfat  əlaqələri  nəticəsində  yaranan  borcun 

məbləği. 

DEFS T (QƏHƏT) – nəzərdə tutulan, planlaşdırılan və ya zəruri 

olan  səviyyə  ilə  müqayisədə  vəsaitin,  resursun,  əmtəənin  çatışma-

ması; məsələn, büdcənin vəziyyəti baxımından, xərclərin gəlirlərdən 

çox olmasına kəsirli (defisit) büdcə deyilir. 

DƏYƏR  –  əmtəənin  qiymətini  xaraxterizə  edən  və  pulla  ifadə 

olunan göstərici, iqtisadi kateqoriyadır; Əmtəənin istehsalına çıkilən 

xərclə – maya dəyəri ilə – mənfəəti birlikdə özündə əks etdirən çox 

mühüm iqtisadi göstəricidir. 

D LER – birja əməliyyatlarını vasitəçi rolunda (brokerdən fərq-

li  olaraq)  deyil,  məhz  öz  şəxsi  hesabına  və  öz  adından  çıxış  edən, 

yəni  işə  öz  şəxsi  vəsaitini  (pulunu)  qoyan,  qiymətli  kağızların, 

valyutanın,  qiymətli  metalların  alqı-satqısını  müstəqil  həyata 

keçirən fond birjasının üzvü olan fiziki və ya hüquqi şəxsdir. 

D SKONT(D KONTLAŞDIRMA)  –  ingilis  sözü  olan  diskont 

«güzəşt», qiymətə güzəşt mənasına uyğundur; iqtisadi məhfum kimi 

o, qiymətli kağızın cari qiyməti ilə nominal qiyməti (üzərində qeyd 

olunan)  arasındakı  qiymət  fərqi  kimi  işlənir;  investisiya  layihələri-

nin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində isə diskontlaşdır-

ma  metodundan  istifadə  olunur:  layihəyə  illər  üzrə  xərclənən  pul 

axının  gələcək  illərdə  onun  reallaşdırılmasından  daxil  olacaq  pul 

axınının məzənnə fərqləri «ümumi məxrəc»ə gətirilir. 

D STR BYUTOR  –  istehsalçı  və  istehlakçı  arasında  vasitəçi 

kimi,  istehsalçı  müəssisələrdən  məhsulları  iri  partiyalarla  alaraq 

istehlakçılara,  yaxud  xırda  topdansatış  müəssisələrinə  satışını  təşkil 

edən fiziki və ya hüquqi şəxsdir.  

---

Telman Huseynov 

 

558

D V DEND  –  təsərrüfat  fəaliyyətinin  illik  nəticələrinə  görə 

müvafiq vergilər ödənildikdən sonra səhmdar cəmiyyətin səhm sa-

hiblərinə özünün mənfəətindən ödənişdir, onların gəliridir; isteh-

salın  genişləndirilməsinə,  ehtiyatların  normativ  səviyyəyə  çat-

dırılmasına,  istiqrazlar  üçün  faizlərin  ödənilməsinə  və  direk-

torların  mükafatlandırılmasına  ayırmalar:  bunlar  səhmdarların 

ümumi toplantısının qərarı ilə imüəyyən olunur və icra edilir. 

D VERS F KAS YA  –  əksər  hallarda  məhdud  növdə  məhsul 

istehsalına  əsaslanan  istehsal  qurluşundan  geniş  profilliyə  keçid; 

diversifikasiya  müəssisənin  ixtisaslaşma  istiqamətinə  uyğun  gəl-

məyən  və  ya  funksional  asılılığı  olmayan  başqa  müəssisələrin 

işinə  «müdaxiləsidir»;  bunun  nəticəsində  müəssisə  mürəkkəb 

istehsal quruluşlu kompleksə və ya konqlomerata çevrilir, özünün 

ixtisaslaşma istiqamətini az və ya çox dərəcədə itirir. 

DÖVLƏTS ZLƏŞD RMƏ  –  dövlət  mülkiyyətinin  özəlləşdiril-

məsi,  müəssisələrin  idarə  edilməsində  dövlətin  rol  və  funksiyasının 

maksimum  azaldılması,  dövlət  orqanlarının  bir  sıra  hüquqlarının 

müəssisələrə verilməsi, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsinin dövlət tə-

rəfindən dəstəklənməsi prosesidir. 

DÖVR YYƏ  FONDLARI  –  istehsal  vasitələrinin  elə  hissəsidir 

ki  (xammal,  material,  yanacaq  və  s.),  onlar  bir  istehsal  tsiklində  ta-

mamilə  istehlak  olunur  və  bu  zaman  öz  dəyərlərini  istehsal  olunan 

məhsulun  üzərinə  bütünlükdə  keçirir  və  natural  formalarını  itirirlər; 

özlərinin  təyinatına,  yaradılma  zəruriliyini  müəyyən  edən  amillərin 

müxtəlifliyinə  görə  dövriyyə  fondları  istehsal  ehtiyatları,  bitməmiş 

istehsal və gələcək dövrün xərcləri adlanan tərkib hissələrinə ayrılır. 

DÖVR YYƏ  VƏSA TLƏR   –  dövriyyə  və  tədavül  fondları-

nın  yaradılması  üçün  təyinat  olan  və  bu  məqsədlərə  sərf  olunan 

pul vəsaitlərinin məcmusu müəssisənin dövriyyə vəsaitləri adlanır. 

 

E 

EMBARQO – hər hansı əmtəənin (əmtəələrin) və habelə, valyu-

tanın əcnəbi ölkəyə (ölkələrə) gətirilməsinə dövlət tərəfindən qadağa 

qoyulmasıdır. 

ERQONOM KA  –  insanla  maşının  qarşılıqlı  təsirini  və  insanın 

maşina uyğunlaşma problemlərini tədqiq edən elm sahəsidir. 

---

“Firmanın iqtisadiyyatı”na dair məfhum və anlayışların izahlı lüğəti 

 

559

Ə

 

Ə

LAVƏ  XƏRCLƏR  –  istehsal  və  idarəetmə  üçün  təsərrüfat 

xidmətinə  çəkilən  əlavə  xərclər;  istehsal  üçün  əsas  xərclərə  əlavə 

olaraq, onunla bərabər məhsulun maya dəyərinə daxil edilir.  

Ə

LAVƏ  DƏYƏR  VERG S   (əslində,  «əlavə  edilmiş  dəyərdən 

vergi») – məhsulların istehsalı, işlərin görülməsi və xidmətlərin gös-

tərilməsi  prosesində  yaranan  və  bunların  reallaşmasından  yaranan 

dəyərin  bir  qisminin  müəyyən  vergi  dərəcəsi  ilə  büdcəyə  ayrılması 

formasıdır, dolayı yolnan ödənən vergi növlərindən biridir. 

Ə

LAVƏ MƏSUL YYƏTL  MÜƏSS SƏ – məhdud məsuliyyət-

li  müəssisədən  fərqli  olaraq,  onun  təsisçiləri  Nizamnamə  fonduna 

qoyduqları və onunla müəyyənləşdirilən və habelə təsisçilərin hamısı 

üçün  eyni  olan  misli  miqdarında  məsuliyyət  daşıyırlar;  təsisçilərdən 

biri  öz  payını  ödəyə  bilməzsə,  bu  halda,  həmin  pay  iştirakçılar 

arasında, onların paylarına uyğun nisbətdə bölünür. 

Ə

LAVƏ ED LM Ş DƏYƏR – müəssisə və firmaların təsərrüfat 

fəaliyyətinin mühüm həcm göstəricsi kimi ümumi məhsuldan, amorti-

zasiya ayırmaları istisna olmaqla, bütün maddi məsrəflərin çıxılması yo-

lu ilə müəyyən edilir; o, iqtisadi məzmununa görə «şərti-təmiz (xalis)» 

fərqlənmir,  çünki sonuncu da ümumi məhsulun maddi məsrəflərdən 

(amortizasiyadan başqa) «təmizlənməsi» yolu müəyyən edilir. 

Ə

MƏK  B RJASI  –  işsizlərin  işlə  və  iş  yerlərini  dəyişmək  is-

təyən şəxslərin yeni iş yerləri ilə təmin edilməsinə köməklik və vasi-

təçilik edən bazar növüdür; o, işsizləri və vakansiyalı iş yerlərini qey-

diyyata  alır  və  onlar  arasından  asılılığı  tənzimləmək  işini  həyata 

keçirir.  

Ə

MƏK MƏHSULDARLIĞI – konkret əmək növünün vaxt va-

hidi ərzində az və ya çox məhsul istehsal etmək qabiliyyətidir; müəs-

sisədə  əmək  məhsuldarlığının  hesablanması  a)  istehsal  olunmuş 

məhsulun həcmini iş vaxtı məsrəfinə, b) iş vaxtı məsrəfinin istehsal 

olunmuş  məhsulun  həcminə  nisbəti  kimi  hesablanılır;  müəssisə 

miqyasında  əmək  məhsuldarlığı  müəyyən  dövr  ərzində  (ay,  rüb,  il) 

istehsal olunmuş məhsulun həcmini işçilərin (əsasən fəhlələrin) orta 

siyahı sayına bölmək  yolu ilə müəyyən  edilir; bütünlükdə iqtisadiy-

yat  üzrə  ümumi  milli  gəlirin  maddi  istehsalda  işləyənlərin  sayına 

nisbəti kimi hesablanır. 

---