Tebranishlar va to‘lqinlar I bob. Mexanik tebranishlar takrorlanadigan harakat
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6-§. TO‘LQIN NIMA
| II-bob. TO‘LQINLAR
TEBRANISHLAR NUQTADAN NUQTAGA UZATILADI Ko‘pchilik, shamol esgan vaqtda o‘rilmagan maysazorni kuzatgan bo‘lsa kerak, shoirona aytganda «to‘lqinlanar za’faron o‘tloq». Ana shu manzaraga qarab turib, maydon bo‘ylab nimaningdir harakatlanishini ko‘ramiz. Biroq, aynan nimaning harakatlanayotgani tushunarsizdir. Chunki o‘t-o‘lanlar o‘z o‘rnida qoladi. Ular faqat bukiladi, tag‘in rostlanadi va h. k. Biz kuzatayotgan hol to‘lqinni ifodalaydi. Idishdagi suv sirtiga yengilgina po‘kak qo‘yamiz. Extiyotikorlik bilan yana bitta po‘kak qo‘yamiz. Ikkinchi pukakning paydo bo‘lishi birinchisiga hech qanday ta’sir bildirmaydi. Ular orasida o‘zaro ta’sir yo‘q deb hisoblash mumkin. Endi esa yengilgina bosish yo‘li bilan po‘kaklardan birini tebranishga majbur etamiz. Bu holga ikkinchi po‘kak «befarq bo‘lib qololmaydi». Bir oz vaqt o‘tgandan keyin u ham tebrana boshlaydi. Biz tebranma harakatga keltirgan po‘kakdan suvning sirti bo‘ylab «aylanalarning tarqalayotganini» ko‘ramiz. Bunday aylanalar ham to‘lqinlar deb ataladi. Yana bir misol. Uzun tizimchaning bir uchini tayanchga mahkamlaymiz. boshqa uchini esa tebranma harakatga keltiramiz (1-rasm). tizimcha bo‘ylab nimaningdir «chopayotganini» ko‘ramiz. Biroq tizimchaning ikkala uchi o‘z 15 joylarida qoladi. Tizimcha bo‘ylab «chopayotgan» narsa ham to‘lqin deb ataladi (uni «yuguruvchi to‘lqin» deb atashadi). 6-§. TO‘LQIN NIMA? Dala maydoni, suvning sirti, tizimcha bo‘ylab nima tarqaladi? Biz keltirgan har uchala misolda to‘lqin manbai tebranish ekanini payqash qiyin emas. Shamol ta’sirida deformatsiyalangan shox-shabbalar tebranadi, po‘kak yordamida deformatsiyalangan suv sirti tebranadi, deformatsiyalangan tizimchaning uchi tebranadi. Tebranishni birinchi boshlagan zarra (masalan, tizimcha uchidagi zarra) ketidan birin-ketin elastiklik kuchlari bilan bog‘langan uning qo‘shnilari tebranma harakatga keladi. Ular ham bir oz kechikib bo‘lsa-da, xuddi o‘sha tebranishlarni takrorlaydi. Biz to‘lqin deb ataydigan narsa tebranishlarning nuqtadan-nuqtaga, zarradan-zarraga tarqalishidir. Tizimchada hosil bo‘lgan to‘lqin modeliga har birining massasi m bo‘lgan va o‘zaro elastiklik kuchi bilan ta’sirlashadigan mayda sharchalar (nuqtalar) zanjiri misol bo‘lishi mumkin. Sharchalar orasida kichik prujinachalar o‘rnatilgan deb faraz qilishimiz mumkin. (2-rasm). Faraz qilaylik, 1 nuqta yukoriga ko‘tarilgan va qo‘yib yuborilgan. Uni 2 nuqta bilan tutashtiradigan prujinacha chuzilganligi tufayli 1 va 2 nuqtalarga ta’sir etadigan elastiklik kuchi yuzaga keladi. Natijada 2 nuqta ham tebranma harakatga kela boshlaydi. Bu hol navbatdagi prujinachani cho‘zilishga olib keladi va endi 3 nuqta ham tebrana boshlaydi. Hamma sharchalarning massalari bir xil bo‘lgani va hamma prujinachalarning bikrligi bir xil bo‘lgani tufayli barcha nuqtalar (har biri o‘zining muvozanat holati atrofida) bir xil davr va bir xil amplitudalar bilan tebranadi. Biroq bu tebranishlar bir vaqtda boshlanmaydi. Barcha sharchalar nuqtalar inertlikka ega bo‘lganligi tufayli (ular massaga ega!) ularning tezliklari o‘zgarishi uchun vaqt talab etiladi. Shu tufayli ikkinchi nuqta birinchisiga, uchinchisi ikkinchisiga nisbatan va xokazo kechikib tebrana boshlaydi. Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|