Tadbirkorlik faoliyati tadbirkorlik kapitali va uning aylanishi

3. Kapital qiymatining aylanish usuli bo’yicha farq qiladi. Asosiy kapital qiymati ikkiga bo’linadi. Qiymatning mahsulotga o’tgan qismi tovarlar va xizmatlar bilan birga muomalada bo’ladi va pul shakliga o’tib, qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg’arilib boradi. Mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud bo’lgan asosiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Iste‘mol qilingan mehnat predmetlari qiymati to’la-to’kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi.
4. Qayta tiklanish usuli. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida to’xtovsiz ishtirok etishi natijasida yoyiladi, eskiradi, uni yaroqli holatiga qaytarish uchun uning jamg’arilgan qiymatidan sarf qilinadi va yangilanadi. Aylanma kapital har bir doirviy aylanishdan keyin ashyoviy byyum shaklida qaytib tiklanadi.
Tadbirkorlik kapitali o’z harakatida ishlab chiqarish va muomala bosqichlarini bosib o’tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish vaqti (Iv) bilan va muomala vaqti (Mv) yig’indisida iborat bo’ladi:
Av = Iv + Mv (7)


Ishlab chiqarish vaqti uch qismdan iborat bo’ladi:
1) Bevosita mehnat jarayoni yoki ish davri (Id);
2) Turli tanaffuslar davri (Td);
3) Ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish zahiralarida bo’lish davri (Zd).
Demak,
Iv = Id + Td + Zd (8)
Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt davomida mahsulot mehnatning bevosita ta‘siri ostida bo’ladi. Ish davrining uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo’llaniladigan mehnatning miqdori va uning unumdorligi darajasiga bog’liqdir.
Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta‘sir qiladi. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi:
n = А / а ; а = А / n (9) га тенг бo’лади.
Ishlab chiqarish – tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ketgan vaqt, ishlab chiqarish vositalari sotib ol ish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt muomala vaqtini tashkil etadi.