Sprawozdanie

3.2. Wiosenny wzrost i rozwój oraz plonowanie roślin
Rzepak ozimy wytwarzał najsilniej rozwinięte rośliny w technologii intensywnej (A) oraz średnionakładowej (B). Rośliny rzepaku ozimego rosnące w tych obiektach charakteryzowały się najdłuższymi (164-165 cm), najsilniej rozgałęzionymi (5-8 rozgałęzień produktywnych) i najgrubszymi u nasady (14-18 mm) pędami. Zmniejszenie nakładów na nawożenie oraz regulację zachwaszczenia (technologie niskonakładowe C-D) w sposób istotny ograniczało wzrost elongacyjny i poprzeczny łodyg rzepaku ozimego (odpowiednio o 16 i 28%), zwiększyło wysokość osadzenia pierwszego owoconośnego rozgałęzienia (o ok. 25%), skróciło pierwsze produktywne rozgałęzienie (o 34-56%) oraz zmniejszyło liczbę rozgałęzień produktywnych (o ok. 14-42%). Rośliny lepiej rozwinięte (siew punktowy i pasowy) istotnie silniej wylegały, aczkolwiek stopień ugięcia łanu sięgał 10-12% i był uzasadniony masą dźwiganego plonu. W obiektach C i D (technologie niskonakładowe) ugięcie łanu było o połowę mniejsze (ok. 5%) (tab. 6).
Tabela 6. Wpływ technologii uprawy rzepaku ozimego na elementy architektury łanu,

Bałcyny 2014/2015

Wyszczególnienie

Technologia uprawy rzepaku ozimego

NIR
A

B

C

D
Wysokość roślin bezpośrednio przed zbiorem [cm]

165

164

140

136

13,4

Grubość łodyg u nasady [mm]

17,7

14,2

11,1

12,1

2,63

Wysokość umiejscowienia pierwszego rozgałęzienia owoconośnego [cm]

57,0

74,3

74,8

64,2

10,51

Długość pierwszego rozgałęzienia owoconośnego [cm]

90,7

60,6

36,9

43,4

18,92

Liczba rozgałęzień produktywnych
na pojedynczej roślinie [szt.]

7,6

5,1

4,4

4,4

0,85

Ugięcie łanu [%]

10,1

11,6

5,2

4,5

5,69
Sposób uprawy rzepaku ozimego silnie oddziaływał na wszystkie elementy struktury plonu (tab. 7). Najmniejszym zagęszczeniem roślin przed zbiorem (24 szt. m^-2) charakteryzował się łan rzepaku ozimego uprawiany intensywnie (siew punktowy z niską gęstością wysiewu) (tab. 7). Zdecydowanie większą zwartością przed zbiorem (42-44 szt. m^-2) charakteryzował się łan, w którym rzepak ozimy wysiewano pasowo (technologia B) i rzędowo (technologia C i D). Analizowane technologie uprawy w sposób znaczący wpływały na liczbę łuszczyn produktywnych wiązanych przez pojedyncze rośliny rzepaku ozimego. Wyjątkowo dużo łuszczyn (184 szt.) zawiązał rzepak ozimy uprawiany intensywnie (technologia A). Średnią liczbę łuszczyn (100 szt.) wiązał rzepak uprawiany w technologii średniointensywnej (B). Zdecydowanie najmniejszą liczbę łuszczyn (64-77 szt.) wytwarzały rośliny rzepaku uprawiane w technologiach oszczędnych (C, D). Liczba nasion w łuszczynie oraz masa 1000 nasion były ujemnie skorelowane z liczbą łuszczyn. Zdecydowanie więcej nasion w łuszczynie (o ok. 1-5%) wiązał rzepak ozimy uprawiany w technologiach oszczędnych (C i D) niż intensywnych (A i B). Również najmniejszą masą (5,07-5,15 g MTN) charakteryzowały się nasiona rzepaku ozimego uprawianego w technologii A i B (tab. 7).

Tabela 7. Wpływ technologii uprawy rzepaku ozimego na elementy struktury plonu oraz

wydajność nasion, Bałcyny 2014/2015

Wyszczególnienie

Technologia uprawy rzepaku ozimego

NIR
A

B

C

D
Liczba roślin plonujących [szt. m^-2]

23,5

42,5

43,5

42,4

8,31

Liczba łuszczyn na roślinie [szt.]

184

100

77

64

27,99

Liczba nasion w łuszczynie [szt.]

26,8

27,0

27,4

28,3

0,88

Masa 1000 nasion [g]

5,07

5,15

5,33

5,32

0,148

Plon nasion [t ha^-1]

5,32

5,27

4,46

3,68

0,665
Najwyższą wydajnością nasion (ok. 5,32 t ha^-1) charakteryzowała się technologia A - z siewem punktowych 4-krotną mechaniczną regulacją zachwaszczenia (opielanie), nawożeniem azotem, potasem i siarką na poziomie 170, 160 oraz 54 kg ha^-1 oraz 4-krotną aplikacją dolistną nawozów makro- i mikroelementowych (tab. 7). Zmiana sposobu siewu na pasowy oraz zmniejszenie nawożenia NKS do poziomu 150, 140 i 48 kg ha^-1 z ograniczeniem nalistnego nawożenia do 2 zabiegów spowodowały nieistotne (1 procentowe) obniżenie plonu nasion Dalsze upraszczanie technologii uprawy powodowało obniżenie plonu nasion o 0,86 (C) i 1,64 t ha^-1 (D), tj. o 16 i 31% (tab. 7).
3.3. Zdrowotność rzepaku ozimego

W okresie wegetacyjnym 2015 ocenę zdrowotności rzepaku ozimego, a mianowicie łodyg, liści i łuszczyn, przeprowadzono zgodnie z zaleceniami EPPO PP 1/78 (3). Oceniono procentowo ilość roślin z objawami chorób na 25 losowo wybranych roślinach oraz 100 łuszczynach z powtórzenia.

Zdrowotność oceniono w trzech terminach. Pierwszą ocenę przeprowadzono w pełni kwitnienia rzepaku. Wówczas odnotowano na liściach rzepaku pojedyncze objawy suchej zgnilizny kapustnych (Leptosphaeria spp.) w siewie punktowym krzyżowych i czerni krzyżowych (Alternaria spp.) w

Tabela 8. Ocena zdrowotności liści i łuszczyn rzepaku ozimego [indeks porażenia, Ip %],

Bałcyny 2015 r.

Wyszczególnienie	Technologia uprawy rzepaku ozimego
	A	B	C	D
Choroby liści, BBCH 65-67
Czerń krzyżowych (Alternaria spp.)	0	0,6	0	1,2
Sucha zgnilizna kapustnych (Leptosphaeria spp.)	0,4	0	0	0
Choroby liści, BBCH 78-79
Czerń krzyżowych (Alternaria spp.)	0	0,2	0	0,4
Mączniak rzekomy (Hyaloperonospora parasitica)	0,2	0,5	0	0,4
Sucha zgnilizna kapustnych (Leptosphaeria spp.)	0	2,0	0,2	0,4
Werticilioza (Verticillium spp.)	0,2	2,0	0,2	0
Choroby liści, BBCH 87
Mączniak prawdziwy (Erysiphe cruciferarum)	20	25	21	19
Szara pleśń (Botryotinia fuckeliana)	5,0	4,8	2,2	4,8
Choroby łuszczyn
Szara pleśń (Botryotinia fuckeliana)	0	0	0,2	0
Czerń krzyżowych (Alternaria spp.)	17,2	19,0	17,0	7,2

kombinacji B i D (tab. 8). Kolejną ocenę przeprowadzono w fazie rozwojowej wg skali BBCH 78-79 rzepaku ozimego. W tym czasie zaobserwowano objawy werticiliozy (Verticillium spp.), suchej zgnilizny kapustnych (Leptosphaeria spp.) oraz pojedyncze objawy czerni krzyżowych (Alternaria spp.) i mączniaka rzekomego (Hyloperonospora parasitica). Najbardziej porażone były rośliny w obiekcie B. Jednakże stopień porażenia był niewielki - indeks porażenia (Ip) dla poszczególnych patogenów wyniósł odpowiednio: Verticillium spp.- 2%, Leptosphaeria spp.- 2%, Alternaria spp.- 0,2%, Hyloperonospora parasitica.- 0,5%. Najsłabiej porażony okazał się rzepak ozimy w siewie punktowym A (Verticillium spp.- 0,2%, Hyloperonospora parasitica- 0,2%) oraz w siewie rzędowym E3 (Verticillium spp.- 0,2%, Leptosphaeria spp.- 0,2%).

Podczas oceny zdrowotności przeprowadzonej w fazie rozwojowej BBCH 87 zaobserwowano objawy mączniaka prawdziwego (Erysiphe cruciferatum), szarej pleśni (Botryotinia fuckeliana) oraz czerni krzyżowych (Alternaria spp.). Najczęściej odnotowany był mączniak prawdziwy na liściach i czerń krzyżowych na łuszczynach. Znacznie rzadziej szara pleśni zarówno na liściach jak i na łuszczynach. Najsilniej porażone były wówczas silnie nawożone rośliny uprawiane w kombinacjach B i A. Erysiphe cruciferatum najsilniej infekowała rośliny w obiekcie B (Ip 25%), a najsłabiej w D (Ip 19%). Objawy porażenia przez Botryotinia fuckeliana na liściach najczęściej były obserwowane w siewie punktowym A (Ip 5%), a na łuszczynach wystąpiły tylko w wariancie C (Ip 0,2%). Na łuszczynach odnotowano również objawy czerni krzyżowych. Najczęściej obserwowane objawy na łuszczynach rzepaku ozimego w kombinacji B (Ip 19%), a najrzadziej w D (Ip7,2%).

Generalnie należy stwierdzić, że odnotowane patogenny podczas badanego okresu wegetacyjnego nie miały wpływu na wydajność nasion rzepaku. Wysokie temperatury i niski poziom opadów w okresie wegetacji, znacząco ograniczyły rozwój patogenów. Nawet przy zaistniałej infekcji przebieg pogody uniemożliwiał rozprzestrzenianie się choroby.

3.4. Zachwaszczenie rzepaku ozimego
Rzepak ozimy z racji uprawy na najlepszych glebach, intensywnego nawożenia (również w gospodarstwach ekologicznych), a ponadto długiego okresu wegetacji, należy do roślin najsilniej narażonych na zachwaszczenie. Presja chwastów ma szczególnie znaczenie w rolnictwie ekologicznym. W systemie tym w ograniczaniu zachwaszczenia dużą role grają takie czynniki jak zwiększanie konkurencyjności rzepaku wobec chwastów (właściwy termin siewu, zasobne siedlisko i odpowiednie nawożenie), a także zbiegi odchwaszczające. W badaniach przeprowadzonych w 2015 roku okazało się, że dzięki odpowiedniej agrotechnice, mimo bardzo niesprzyjających rzepakowi warunków pogodowych, jego zachwaszczenie w obiektach intensywnie nawożonych było na tyle małe, że znacząco nie obniżało wydajnoś

nasion (tab. 9). Jednocześnie w obiektach z obniżonymi dawkami azotu, presja chwastów znacząco rosła. Biomasa chwastów w obiektach nienawożonych gnojowicą, gdzie rzepak zdany był jedynie na azot pozostawiony przez przedplon, była ok. 2-3-krotnie większa. Na wzrost zachwaszczenia rzepaku miał również wpływ brak nawożenia potasem i siarką (obiekt D), w którym biomasa łanu była o 25% mniejsza niż w najintensywniej nawożonym wariancie A.

Najmniejszy stopień zachwaszczenia rzepaku stwierdzono w technologii wysokonakładowej A i średnionakładowej B, gdzie stosowano intensywne nawożenie i odchwaszczające zabiegi pielęgnacyjne (bronowanie, pielnikowanie). Chwasty w tym obiekcie (A) stanowiły 3,4% biomasy łanu, wobec czego nie miały wpływu na wydajność nasion rzepaku. Podobną skalę zachwaszczenia stwierdzono w obiekcie B (technologia średnionakładowa).

Tabela 9. Wpływ ekologicznych technologii uprawy na zachwaszczenie rzepaku ozimego wyrażone

biomasą świeżych chwastów [g · m^-2], Bałcyny 10.VII. 2015 r.

Wyszczególnienie	Technologia uprawy rzepaku ozimego				Wartości średnie
	A	B	C	D
Biomasa łanu, Σ	4 067	3 920	3 340	3 067	3 598,5
Perz właściwy	69,2	88,1	106,8	156,2	103,1
Gwiazdnica pospolita	38,7	54,6	42,4	22,5	37,1
Mniszek pospolity	14,1	13,6	34,7	45,6	27,0
Szczaw tępolistny	7,4	19,9	16,9	53,0	21,8
Bratek polny	1,8	2,4	26,3	52,1	20,6
Rumiam polny	3,1	2,0	9,2	8,8	5,8
Wiechlina roczna	2,5	1,7	2,6	2,2	2,2
Tasznik pospolity		2,7	1,8	2,3	1,7
Poziewnik szorstki		3,4	2,8		1,6
Liczba gatunków	7	9	9	8	8,3
Biomasa chwastów	136,8	160,4	243,5	342,7	220,9
Udział biomasy chwastów w łanie, %	3,4	4,1	7,3	11,2	6,1

W miarę ekstensyfikowania uprawy rzepaku ozimego rósł udział chwastów w łanie i wynosił od 7,3% (obiekt C, technologia niskonakładowa bez nawożenia azotem) do 11,2% (obiekt D, technologia niskonakładowa bez nawożenia azotem, potasem i siarką). Wobec znaczącej biomasy chwastów, szczególnie w ostatnim, najbardziej zachwaszczonym obiekcie, można stwierdzić, że niedostatek azotu oraz zwiększone zachwaszczenie były zasadniczą przyczyną obniżki wydajności rzepaku w tym obiekcie.

W sumie stwierdzono obecność 9 gatunków chwastów. Największą biomasę wytworzyły: perz właściwy, gwiazdnica pospolita, mniszek pospolity, szczaw tępolistny i bratek polny. Zwiększona obecność perzu w łanie rzepaku, a także mniszka, jest konsekwencją starzenia się przedplonu – lucerny. Przerzedzający się łan lucerny pozostawiał coraz więcej przestrzeni i światła dla roślin perzu. Ponadto starsza i przerzedzona plantacja lucerny pozostawiła po sobie mniej azotu, wobec czego azotolubne rośliny rzepaku były gorzej odżywione tym składnikiem, wykazując zmniejszoną dynamikę rozwoju, a w konsekwencji słabiej konkurując z perzem.
3.5. Jakość surowca olejarskiego
W badaniach wystąpiła wyraźna ujemna korelacja pomiędzy zawartością białka ogólnego i tłuszczu surowego w nasionach rzepaku ozimego. Zaobserwowano wyraźnie mniejszą (o ok. 14-15%, tj. o 30,2 g kg^-1 s.m.) syntezę białka ogólnego w nasionach w miarę upraszczania technologii uprawy rzepaku ozimego. Z kolei koncentracja oleju w nasionach rzepaku ozimego uprawianego w technologii beznawozowej (D) była średnio o ok. 6% (tj. 29,6 g kg^-1 s.m.) wyższa niż w intensywnej (A) (tab. 8).

Biologiczny plon tłuszczu surowego i białka ogólnego był wypadkową ich zawartości w nasionach oraz plonu nasion z 1 ha. Plon biologiczny tłuszczu surowego i białka ogólnego z 1 ha uprawy rzepaku ozimego sięgał odpowiednio 1,7-2,3 t ha^-1 i 0,6-1,0 t ha^-1 (tab. 10). Największą wydajnością tłuszczu surowego i białka ogólnego odznaczała się technologia najwydajniejsza pod względem plonu nasion, tj. intensywna (A). Technologie oszczędne generowały plon biologiczny białka i tłuszczy mniejszy odpowiednio o 294-625 i 228-368 kg ha^-1 (tab. 10).

Tabela 10. Wpływ technologii uprawy na zawartość oraz plon białka ogólnego i tłuszczu

surowego w nasionach rzepaku ozimego, Bałcyny 2014/2015

Wyszczególnienie

Technologia uprawy rzepaku

NIR
A

B

C

D
Zawartość tłuszczu surowego
[g kg^-1 s.m. nasion]

500,0

507,7

522,4

529,6



Zawartość białka ogólnego

[g kg^-1 s.m. nasion]

208,2

199,2

183,1

178,0



Plon biologiczny tłuszczu surowego

[kg ha^-1]

2313

2327

2026

1695

299,8

Plon biologiczny białka ogólnego
[kg ha^-1]

963

913

710

570

109,3
4. Podsumowanie

1. Rzepak ozimy wysiany punktowo wytwarzał rozety o większej liczbie liści, grubszej szyjce korzeniowej oraz o większej świeżej i suchej masie, niż siany pasowo lub w wąskorzędowej rozstawie. Również rzepak z siewem punktowym wytwarzał korzeń palowy o ponad 1/3 większej świeżej i suchej masie, niż wysiewany pasowo lub w wąskiej rozstawie rzędów. Wyjątkowo łagodna zima spowodowała, iż ubytki roślin w pozimowej obsadzie były bardzo małe (7-11%). Niemniej jednak nieznacznie lepiej (o 3-4%) zimowały rośliny rzepaku ozimego sianego punktowo oraz pasowo, nawożone przedsiewnie potasem (80 kg ha^-1 K₂O) i siarką (27 kg ha^-1 S) oraz odchwaszczanego mechanicznie (2-krotne opielanie międzyrzędzi).
2. W okresie wiosennej wegetacji najsilniej rozwinięte rośliny wytwarzał rzepak ozimy uprawiany w technologii intensywnej oraz średnionakładowej. Zmniejszenie nakładów na nawożenie oraz odchwaszczanie (technologie niskonakładowe) w sposób istotny ograniczało wzrost elongacyjny i poprzeczny łodyg rzepaku ozimego, zwiększyło wysokość osadzenia pierwszego owoconośnego rozgałęzienia, skróciło pierwsze produktywne rozgałęzienie oraz zmniejszyło liczbę rozgałęzień produktywnych.
3. Rzepak ozimy w uprawie ekologicznej w 2015 roku charakteryzował się bardzo niskim nasileniem chorób, które nie miało wpływu na wydajność nasion.
4. Zachwaszczenie rzepaku ozimego wykazało tendencję wzrostową w miarę ekstensyfikacji technologii jego uprawy. Stwierdzony stopień zachwaszczenia łanu w technologii intensywnej oraz średnionakładowej (A i B) nie był na tyle duży, by zmniejszyć wydajność nasion. Natomiast zachwaszczenie rzepaku w technologiach niskonakładowych C i D było już znaczące – biomasa chwastów przed zbiorem rzepaku stanowiła odpowiednio 7,3 oraz 11,2% biomasy łanu.
5. Największą wydajnością nasion charakteryzowała się technologia intensywna z siewem punktowym (5,32 t ha^-1) oraz średnionakładowa z siewem pasowym (5,27 t ha^-1). Upraszczanie technologii uprawy spowodowało obniżenie plonu nasion o 0,86 i 1,64 t ha^-1, tj. o 16 i 31%. O takim układzie plonów zdecydowała przede wszystkim liczba łuszczyn na roślinie.
6. Intensyfikacja technologii uprawy rzepaku ozimego powodowała wyraźny wzrost koncentracji białka ogólnego (o ok. 14-15%, tj. o 30,2 g kg^-1 s.m.) oraz obniżenie syntezy tłuszczu surowego w nasionach (o ok. 6%, tj. 29,6 g kg^-1 s.m.). Największą wydajnością tłuszczu surowego (2,3 t ha^-1) i białka ogólnego (1,0 t ha^-1) odznaczała się technologia intensywna (najwydajniejsza pod względem plonu nasion).

Cytowane piśmiennictwo
Budzyński W. 2010. Kapusta – rzepak W: Rośliny Oleiste. Uprawa i zastosowanie. Praca pod red. W.

Budzyński i T. Zając. PWRiL Poznań: 15-107.

Dzieżyc J. (red.), 1993. Czynniki plonotwórcze – plonowanie roślin. PWN, Warszawa–Wrocław.
Jankowski K., Tyburski J. 2013. Uprawa rzepaku ozimego. Ogólna uprawa roli i roślin w rolnictwie ekologicznym. UWM w Olsztynie, 285-306.
Łacicowa B. 1969. Metoda laboratoryjna szybkiej oceny odporności jęczmienia z Helminthosporium sativum. Biul. IHAR, 3-4:61-62.
Muśnicki Cz. 1989. Charakterystyka botaniczno-rolnicza rzepaku ozimego i jego plonowanie w zmiennych warunkach siedliskowo-agrotechnicznych. Rocz. AR Pozn., Rozpr. Nauk., 191.
Muśnicki Cz. 2005. Wymagania klimatyczne i glebowe oraz dobór stanowiska. W: Technologia produkcji rzepaku. Praca pod red. Muśnicki Cz., I. Bartkowiak-Broda, M. Mrówczyński. Wyd. Wieś Jutra: 68-73.
Tyburski J., Sienkiewicz S. (red.), 2013. Chemiczne uwarunkowania żyzności gleby w rolnictwie ekologicznym. UWM w Olsztynie, 1-174.
Wiggert M. 2015. Ekologiczna uprawa rzepaku ozimego w Niemczech – doświadczenia rolników zrzeszonych w Stowarzyszeniu BIOLAND. Informacja ustna.